آداب و رسوم مردم شهر نراق ؛ آش نذری بی بی سه شنبه
آش نذری بی بی سه شنبه یکی از آش های سنتی و قدیمی رایج در شهر تاریخی نراق از توابع شهرستان دلیجان در استان مرکزی می باشد .
سفره
و آش بی بی سه شنبه از مرسوم ترین نذرهای زنان نراق از گذشته های دور و
بیشتر از یکی دو قرن می باشد که برای دریافت حاجات خود درست می کنند .
نخود
؛ لوبیا( به گویش محلی به آن اُلبَر گویند) عدس؛ پیاز ؛ روغن و... مواد
تشکیل دهنده آش می باشند که در دیگ یا دیگ های بزرگ پُخته شده و بین مردم
توزیع می گردد . طعم این نوع آش به ذائقه همه نراقی ها و مهمان ها خوشایند
است .
قسمتی از حبوبات این آش در قدیم از طریق قاشق زنی درب منازل
همسایه ها تامین می گردید ولی مراسم قاشق زنی 35 سالی است که از بین مردم
رخت بسته است. خانم قاشق زن هنگام مغرب صورت خود را در چادر پنهان کرده تا
شناسایی نشود و بدون استفاده از کفش منازل پیرامون را دق الباب کرده و با
قلبول کوچک و آئینه دستی نسبت به جمع آوری حبوبات آش اقدام می کند .
زنان داخل منازل نیز درب را گشوده و میزانی از اقلام ساخت آش را داخل سینی قاشق زن گذاشته و حوائج خود را در نظر می گیرند .
در
گذشته زنان بیشتری در نراق مبادرت به پختن آش نذری بی بی سه شنبه اقدام می
کردند ولی این مراسم محدود و معدود گردیده و با فوت بانیان این کار خاتمه
می یابد .
* سلحشوران شهر نراق جهت تهیه گزارش تاریخ 13 خرداد 1395
برابر 26 شعبان 1437 به پای دیگ آش بی بی سه شنبه در نراق حاضر گردید و با
یکی از زنان مومنه و بانی همیشگی این نذر گفتگو نمود :
حاجیه شوکت(مهری) اکبری حاج فتح الله ترابی
اینجانب
شوکت(مهری) اکبری مدت 57 سال است که به پشتیبانی همسرم آقای حاج فتح الله ترابی
در هر سال آش مخصوص بی بی سه شنبه را در شهر نراق می پزم و کام و ذائقه
همشهریان را با عطر خوش آش معطر می کنم .
مرحومه صنعت ترابی و مرحوم استاد نعمت الله اکبری
مرحوم کربلایی ابراهیم عضایی ، مرحومه حاجیه مرحمت اکبری
خواهرم
مرحومه مرحمت خانم اکبری و همسرش مرحوم ابراهیم عضایی نیز در تهیه آش حضور
داشتند که به رحمت خدا پیوستند ولی فرزندانشان هر سال برای تهیه آش در
منزلم حاضر هستند .
تنها دخترم به همراه دامادم آقای سید رضا هاشمی و فرزندان گرانقدرم آقایان :
عباس ؛ حسن ؛ محمد و حسین ترابی و همچنین عروس های نازنینم در برپایی این
آیین و سنت دیرین نراقی ها کمک حال من هستند و در پختن آش تلاش وافر دارند .
قدیم ترها آش را در مَدبَخت(مطبخ)
خانه منزل قدیمی ام
در کوچه شربتی ها درست می کردم ولی چند سالی است که به شهرک فاضلین نراقی
نقل مکان نموده و همینجا کنار منزل دیگ ها را بار می کنم .
در گذشته
زنان نراق هم در تهیه اقلام مورد نیاز آش تشریک مساعی می کردند ولی در
شرایط فعلی اگر کسی مساعدت نکند با کمک فرزندانم کار را دنبال می کنیم .
نیّت
اصلی بنده برای ادای این نذر حاجت روا شدن ازخانم حضرت فاطمه زهرا(س) برای
تهیه این آش می باشد . تا جان در بدن داشته باشم کنیزی دختر پیغمبر(ص) را
می کنم .
عصر و شب مردم دسته دسته می آیند و نیّت می کنند و آش را در دیگ هم می زنن و دعا می خوانند .
خانم شوکت(مهری) اکبری به سلحشوران شهر نراق اظهار داشت :
گرچه
نام بی بی سه شنبه بر روی آش است ولی به خاطر اینکه مهمانانم از کرج ؛
تهران ؛ دلیجان ؛ اصفهان و نراق بتوانند به منزلم حاضر شوند اغلب از تعطیلی
پنج شنبه ها پخت آش را آغاز و صبح روز جمعه بین مردم توزیع می کنیم .
مرحوم علی ترابی
مشارالیها
ضمن گریه گفت تا مدتی قبل فرزندم علی ترابی نیز حضور داشت و از این آش ها
دهانش می گذاشتم تا بیمه شود ولی او معصوم و بی گناه بود و فوت نمود و بی
شک جایش در بهشت برین است .
وی در خصوص شرایط پخت و شرایط تحویل آش به مردم گفت :
من
و همسایه ها و زنان باید با وضو و ذکر صلوات بر لب داشته باشیم .
سحر پس از اذان صبح آش آماده شده و مردمی که برای گرفتن و تناول آن می آیند
باید نماز صبح را اقامه و با وضو به پای دیگ آش بیایند . از اول تا انتها
ناخالصی نباید در کار باشد و پاکی و تطهیر سر منشا این سفره و طعام هست .
خانم اکبری در ارتباط با زمان پخت آش بی بی سه شنبه در شهر نراق افزود :
پس از انقلاب و شروع جنگ تحمیلی به نیّت سلامتی فرزندم حسن ترابی و سایر
رزمنده های دفاع مقدس پخت آش را ادامه دادم . چون سلحشوران شهر نراق نیز با
سربند یا زهرا(س) در جبهه ها جانفشانی می کردند .
24 اردیبهشت 1362
که برادرزاده ام مهدی اکبری فرزند اکبر به شهادت رسید به نیّت آمرزش روح
این شهید و سایر شهدا نیز آش نذری مد نظرم هست .
از خرداد 1368 که
رهبر کبیر انقلاب آیت الله سید روح الله خمینی(ره) رحلت کرد من هم پخت آش
را در این زمان انتخاب کردم و چند سال هست که همزمان با برگزاری مراسم
ارتحال امام خمینی مراسم پخت آش را انجام می دهم و چون تعطیلات هم هست
مهمان هایم رغبت بیشتری برای حضور پیدا می کنند .
از حاجیه خانم شوکت اکبری در خصوص حلوا و آجیل مشکل گشای نراق هم سوال شد که فرمود :
ساخت حلوا که یکی از متداولترین دست پخت های مشهور زنان نراقی است و آجیل مشکل گشا که از تنقلات مطرح نراق طی قرن هاست و در سفره ی دعاهای زنان وجود دارد و به نیت شفای بیماران پخش می شود . کودکان که همراه مادرانشان در جلسه حضور دارند مشتری اصلی آجیل مشکل گشا هستند . دعای آجیل مشکل گشا هم اینچنین است :
بارالها حرمت مشکل گشا
حقِّ ذاتِ پادشاهِ کربلا
مطلبِ جمله بر آور ای کریم
ایکه نامت هست رحمن الرّحیم
هیچ امیّدی را مگردان نا امید
بار الها حقِّ قرآنِ مجید
سلحشوران شهر
نراق برای اولین بار به سُنت مراسم آش نذری بی بی سه شنبه در کهن شهر نراق
پرداخت تا مثل سایر شهرهای کشور پهناور ایران جایی از آداب و رسوم
زادگاهمان ثبت و اثری وجود داشته باشد .
و نیز خانم فرنگیس مزداپور در کتاب افسانه- آیین، خاستگاه این سفره‌ها را دوران ماقبل تاریخ ایران می‌داند که بر طبق این قصه‌ها و افسانه‌ها، نظام‌های جادویی وجود داشته که الهه‌های مادر در آن نظام قادر می‌شدند، که مشکل گشایی کنند. حال الهه‌های مادر شکل دینی و افسانه‌ای‌تری به خود گرفته و به صورت بی‌بی سه‌شنبه یا بی‌بی حور و بی‌بی نور و ... پدیدار شده‌اند.
از نظر باستان‌شناسان، جامعه‌شناسان و مورخانی چون گریشمن، ویل دورانت، لنسکی، چارلد و فریزر، پیدایش سفره به زمانی برمی‌گردد که زنان توانستند برای اولین بار کشت دانه‌های گندم و جو را بشناسند و موفق به پخت نان، ساخت سفال و کشف آتش شدند. از همان زمان بود که سفره به عنوان مرکز وحدت اعضای خانواده شکل گرفت. در این راه نقش ایزدبانوها مانند سپندارمز، ایزد بانوی زمین، آناهیتا، ایزدبانوی آب و خرداد و مرداد را نباید نادیده گرفت.
از آنجا که زنان ایرانی از ابتدای تمدن بشری کشت گندم را عهده دار شدند، باید سفره‌های ایرانی را نمادی از مزارع بدانیم که تا امروز از باورهای دین کهن (زرتشتی) به باورهای جدید، اسلامی و شیعی تداوم و تکامل پیدا کرده است.
همه این سفره‌ها تجلی دورانی است، که زندگی کشاورزی و باغداری توسط زنان و با استمداد از نیروهای ماورا الطبیعی ایزدان و ایزدبانوها وجود داشته و تا امروز به‌صورت سفره‌های نذری تداوم یافته است و پشتوانه این سفره‌ها قصه‌هایی است که جنبه مذهبی‌شان تداوم و بسط آن را تا امروز پشتیبانی و تضمین کرده است.
سفره‌های نذری را می‌توان تمثیل و نمادی از بهشت دانست که از جهان معنوی بر سطح زمین آورده شده و در اتاق‌ها، زاویه‌ها و جوار امامزاده ها به‌صورت جمعی و مشارکتی تا امروز بسط و گسترش یافته است.
این سفره با توجه استطاعت صاحب نذر به دو شکل ساده و به شکلی محقرانه و یا با آداب و تشریفات کامل‌تری گسترده می‌شود.
در مورد وجه تسمیه این سفره می‌گویند:
بی‌بی حور و بی‌بی نور از دختران پیامبر بوده‌اند و بی‌بی سه شنبه از زنان نیکوکار و با ایمان معاصر با آنان بوده که در روز سه شنبه به دنیا آمده، روز سه شنبه ازدواج کرده و در روز سه شنبه از دنیا رفته است.
این سفره برای هر نذر و حاجتی خصوصا رهایی زندانی از زندان و در تمام ماه‌های سال به جز ماه محرم و صفر انداخته می‌شود.
نحوه گستردن آن به این شکل است که ، سه شنبه هنگام غروب آفتاب در گوشه خلوتی از خانه، سفره پاکیزه‌ای پهن می‌کنند و مواد و وسایل زیر را بر آن می‌نهند:
ظرفی آرد، ظرفی شکر یا خاکه قند برای تهیه حلوا، کلیه حبوباتی که برای تهیه آش لازم است، ظرفی نمک، ظرفی آب، نان و پنیر و سبزی، قرآن، یک جا نماز با مهر و تسبیح و آینه.
پس از نهادن این وسایل بر سفره، صاحب نذر وضو گرفته، دو عدد شمع در طرفین آینه روشن می‌کند و در کنار سفره دو رکعت نماز حاجت می‌خواند. آنگاه از اتاق خارج شده و در را قفل می‌کند. تا روز بعد هیچکس نباید وارد آن اتاق شود و گاهی خود آن فرد نیز تا روز بعد روزه می‌گیرد .معتقدند هر گاه قرار باشد نذر آنان پذیرفته شود، نیمه شب بی‌بی سه شنبه یا بی‌بی حور و بی‌بی نور آمده و بر روی آرد و نمک انگشت می‌گذارند. به همین سبب صاحب نذر هنگام اذان صبح وضو گرفته و وارد اتاق می‌شود تا ببیند روی آرد و نمک اثری دیده می‌شود یا نه .