قنات های کُهن شهر تاریخی نراق

نراق بخشی از دلیجان در استان مرکزی از مراکز با اهمیّت در ارتباط با قنات می باشد . از نویسنده ارزشمند جناب آقای مرتضی علی آقایی درخواست کردیم قلم روان و زیبایش را در این باب به نگارش در آورد که مطالب تحقیقاتی و با اهمیت ذیل در خصوص قنات را ارائه فرمود :

قنات و نقش آن در جامعه

قنات محلی است که انسان توانست برای اولین بار توسط حَفر آن آب را از اعماق زمین به سطح زمین آورده و مورد استفاده کشاورزی ومصرف شرب و... قرار دهد. ایرانیان نخستین، اولین کسانی بودند که قنات را اختراع کردند و سپس این فناوری رابه کشورهای دیگر منتقل نمودند. پژوهشگران معتقدند که بهره برداری از قنات ابتدا در ایران صورت گرفته و قدمتی در حدود 5000 الی6000 سال دارد .

امروزه متاسفانه به دلیل حَفر چاه های عمیق و نیمه عمیق وحتی بعضا بدون مجوز، بهره برداری بی رویه از منابع آب ها ی زیر زمینی با کاهش شدید سطح آب سفره ها در دشت های مختلف کشور روبرو بوده ایم واین مسئله موجب از دست رفتن وخشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور شده است و به عبارت دیگر تعادل بیلان آب های زیر زمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود به یک باره طی چند ساله به هم خورد وامروز شاهد معضلات زیادی در بخش آب های زیر زمینی هستیم .

بر اساس آمار یونسکو بیش از 65 در صد قنوات جهان متعلق به ایران است. در شهر نراق از توابع شهرستان دلیجان استان مرکزی تعداد 95 رشته قنات وجود دارد که در حال حاضر حدود80 رشته آن فعال می باشند و مابقی در اثر خشکسالی و یا پایین رفتن سطح آب سفره های زیر زمینی در اثر حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق مانند قنوات احمدآباد، قنات مزرعه آبشتا و قنات پایین محمد آباد خشک شده اند .

 

سعی داشتیم مطالب را صرفا به قنوات نراق اختصاص دهیم ولی به دلیل گستردگی مطالب ونقش ارزنده ای که قنات در زندگی مردم چه در حال وچه در گذشته ایفا کرده و با فناوری خاصی ابداع شده به صورت کلی تر به آن بپردازیم تا دوستان بیشتر در جریان این مهم وچگونگى ساختار آن قرار بگیرند تا توانسته باشیم رضایت خاطر آنان خصوصا نسل جوان را فراهم سازیم .

تاریخچه قنات

قنات که توسط مقنیّان ایرانی اختراع شده ، هزاران سال قدمت دارد. قدمت بسیاری از قنات های ایران ، از پنج تا شش هزار سال متجاوز است و عمری برابر با تاریخ کهن ایران دارد. با وجود اینکه چندین هزار سال از قدمت آن می گذرد، مع هذا هنوز هم این روش استفاده از آب، در قسمت های مهمی از روستاها و مناطق مسکونی و کشاورزی و دامداری کشور معمول ومتداول است.

حتی یکی از ارکان اصلی کشت و زرع در نواحی خشک را تشکیل می دهد. این اختراع که امروز شهرت جهانی پیدا کرده، بعدها از ایران به بسیاری از کشورهای جهان انتقال یافت و مورد استفاده مردم در دیگر نقاط دنیا قرار گرفت .

قنات در گستره تاریخ

پژوهشگران معتقدند بهره برداری از قنات ابتدا درایران صورت گرفت و در دوره هخامنشی توسط ایرانیان به عمان، یمن وشاخ آفریقا راه یافت. سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم ترین وقدیمی ترین قنات ها در ایران، افغانستان و تاجیکستان قرار دارد. در حال حاضر در 34 کشور جهان قنات وجود دارد ولی 40 هزار قنات موجود در ایران چند برابر بیشتر از سایر قنات ها در سایر کشورهای جهان است. مهمترین قنات های ایران در استان های کویری خراسان، یزد ، کرمان، مرکزی وفارس وجود دارد .

قنات (کاریز یا کهریز) یکی از شگفت انگیزترین کارهای دسته جمعی تاریخ بشری است که برای رفع یکی از نیازهای مهم وحیاتی خود یعنی آبرسانی به مناطق کم آب وتامین آب شرب انسان، حیوان و زراعت و با کار گروهی ومدیریت و برنامه ریزی بوجود آمده است. این پدیده شگفت انگیز آبرسانی از دیر باز و از عصر آهن به عنوان یکی از منابع تامین آب شرب و کشاورزی در مناطقی که با خطرات خشکسالی در فلات ایران رو برو بوده اند نقش کلیدی وموثری در نظام اقتصادی وحیاتی کشور داشته وموجب شکوفایی اقتصاد کشاورزی وایجاد کار و فعالیت های متعدد شهری و روستایی و باعث آرامش مردم بوده است .

به گواه تاریخ وکشفیات باستان شناسی این فن آوری مهم از ابتکار ویژه ایرانیان بوده و بتدریج به سایر نقاط جهان، از جمله مناطق اروپای غربى، شمال آفریقا ، چین وحتی به بخش هایی از آمریکای جنوبی چون شیلی راه یافته است .
تاریخ قنات در ایران به طور مشخص به دوره ی ایران باستان وما قبل کتابت و به عصر آهن بر می گردد .

از مطالعه کتب قدیم و آثار باستانی ایران پی می بریم که کندن قنات و احیای آن و آبیاری و زراعت کاری مقدس محسوب می شده است.در "وندیداد"که زرتشتیان آن را کتاب الهی می دانند وبعضی نیز آن را دارالمعارف فرهنگ باستان محسوب می کنند چنین جملاتی وجود دارد :

سوگند یاد می کنم به جاری کردن آب خنک در خاک خشک (قنات) وعمارت راه و سوگند یاد می کنم به زراعت وکاشتن درخت میوه .

  

آقای"گوبلو"، دانشمند فرانسوی که حدود 20سال در ایران اقامت داشت و در زمینه آب تحقیق کرده است این سیستم باستانی دست یابی به آب زیر زمینی را قابل مطالعه می یابد و بر این اساس وقتی به وطن خویش (فرانسه) بر می گردد موضوع دکترای خود را قنات انتخاب می کند و با سفرهای متعدد به نقاط مختلف جهان از 534 منبع علمی، تحققی، کتاب تز دکترای خود را تحت عنوان:"قنات فنی برای دستیابی به آب در ایران "می نویسد.او در نوشته ی خود ثابت می کند که قنات اختراع ایرانیان است و ده ها قرن هم قدمت دارد در حالی که چینی ها فن قنات را تازه چند قرن پس از ایرانیان آموخته اند.

گوبلو در کتاب خود که درسال 1979 انتشار یافته می نویسد :
همه چیز دال بر آن است که نخستین قنات ها در محدوده فرهنگی ایران ظاهر شده اند و انگیزه اصلی از حفر قنات باور و فرهنگ یک جانشین و توسعه کشاورزی وآبادی بوده است به طوری که این صنعت در میان ترک های شرقی و اعراب که فرهنگ کوچ نشینی داشته اند رونق یافته است .
گوبلو دهها صفحه از کتاب خود را به بررسی صادر شدن فن قنات از ایران به دیگر کشورهای شرق و غرب اختصاص داده است.

اسامی معادل قنات

در ایران وسایر کشورهای جهان برای قنات بیش از 27 نام وجود دارد. در ایران لغت کاریز نسبت به سایر واژه ها رایج تر بوده وهست. پس از پایان حفر قنات و آماده سازی آن برای آنکه به درستی ومناسب بودن شیب کف کوره پی ببرند در ابتدای قنات مقداری کاه می ریختند تا بدین صورت سرعت آب قنات را بدست آورند.به همین علت قنات را کاریز نامیدند و به مرور زمان به نام هایی چون کهریزو کاریز، کاه رز تبدیل شده است .

عجایب قنات ها در ایران

قنوات دارای عجایب باورنکردنی در برابر دنیای مدرن امروزه هستند. بر اساس گزارش وزارت نیرو، تعداد قنوات در ایران به حدود 36300 قنات می رسد. میانگین طول این قنوات6 کیلومتر ومیانگین مجموع عمق میله چاه های هر قنات حدود 4 کیلومتر می باشد. با در نظر گرفتن این آمار به عنوان تقریبی نسبی برای همه قنوات در کل ایران حدود 376068 کیلو متر کوره و میله چاه قنات موجود می باشد. با نظر گرفتن قطر دهانه هر میله حدود 1 متر ، اگر خاک تخلیه شده از حفر قنوات را جمع آوری نمایند تپه ای به امتداد 160کیلومتر، پهنای 185 متر و ارتفاع 20 متر به وجود می آید. بنا براین طول کلی قنوات حدود 904 برابر خط استوا و حدود 9709 در صد فاصله ماه تا زمین است.

اگر ما می خواستیم دستمزدی براى کسانی که چنین سیستم هیدرولیکی را ایجاد کرده اند در نظر بگیریم ، میزان دستمزد آنها بیش از میلیاردها دلار می شد .


چند نمونه از قنات های ایران

در حال حاضر عمیق ترین قنات ایران قنات قصبه گناباد است با حدود 340متر عمق مادرچاه آن، وطولانی ترین قنات در منطقه ی یزد قرار دارد با طول 100کیلومتر. قنات قصبه گناباد پیشینه تاریخی 2500ساله دارد و بیش از 2000 هکتار از اراضی کشاورزان این شهرستان را به صورت سنتی آبیاری می کند. در قنات قصبه با31333 متر طول، 340 مترعمق و470 حلقه چاه که در دوران هخامنشیان و یا قبل از آن حفرشده است با یک محاسبه سر انگشتی می توان گفت 56 هزار تن خاک وسنگ برای حفر مادر چاه و چاه های عمودی اتصالی و کانال افقی سراسری توسط کارگران ومقنیان جا به جا شده است وجا بجایی این حجم خاک بدون تردید کمتر از عظمت اهرام مصر نیست .

قنات قصبه به عنوان عمیق ترین قنات دنیا، میراث فرهنگی و تمدن عظیمی است و بدون شک یکی از عجایب تمدن بشری به شمار می رود، قنات قصبه از نظر طول (60کیلومتر) دومین قنات بعد از قنات "زارچ"یزد محسوب می شود و پر آب ترین قنات ایران ، قنات اکبرآباد فسا است وقدیمی ترین قنات ایران ، قنات ابراهیم آباد اراک می باشد و عجیب ترین قنات ایران قنات دو طبقه "مون" اردستان است که حدود 800سال پیش احداث شده است. این قنات چاه های مشترک ولی مادر چاه هاو مظهر (سرقنات) متفاوت دارد. قنات های تهران و ری که دشت ورامین را آبیاری می کردند تا30سال قبل جزءپر آب ترین قنات های دنیا بودند ولی در20 سال گذشته به دلیل تخریب مادر چاه هاو عدم لایروبی از رونق افتاده اند. تاریخ حفر این قنات ها به دوره قاجاریه بر می گردد .

قنات های منحصر به فرد شهر نراق در استان مرکزی

قنات عباس آباد: این قنات دو طبقه بوده ولی اکنون به علت خشکسالی تنها یکی از این طبقات دارای آب می باشد .
قنات نصرت آباد : این قنات ابتدا یک طبقه کنده شده ولی به علت دژ بودن زمین طبقه زیرین آن حفاری شده که در سال های پرآبی از هر دو طبقه آب جاری می شود .
قنات بیدشک پایین : این قنات دو رشته دارد ودر حال حاضر از هر دو رشته آن آب جاری می باشد.

یکی از مشهورترین قنات های شهر دلیجان در استان مرکزی

در شهر دلیجان یک رشته قنات به نام "قنات بهریار" وجود دارد که شامل چهار حلقه مادرچاه و طول 3/5 کیلومتر و دارای دو شاخه بزرگ و کوچک است که در یک محل در انتهای سر چشمه به هم می پیوندند.

بر اساس مستندات موجود و مطالعات باستان شناسی این قنات مربوطه به قبل از دوره صفویه و سده های ششم و هفتم قمری است و در اردیبهشت سال 1394 به ثبت رسیده است .


کار گروه حفر قنات

یک گروه مقنّی به 5 نفر تقسیم می شود:

کلنگ دار (مقنّی) که در واقع سر گروه نیز هست و به حفر زمین می پردازد
گِل کِش که گِل های کَنده شده توسط کلنگ دار را به گِل بند می سپارد
گِل بند که گِل ها را به بالا می فرستد
چرخ کِش که چرخ را بالا می کشد
پا چرخی که سطل ها را می گیرد وخالی می کند

گاهی اوقات در کنار این ها یک سر استاد مقنّی هم هست که از دور بر کارها نظارت می کند .

کلنگ دار (مقنّی) به دلیل حساسیّت و اهمیت کارش از پایگاه اجتماعی خاصی در جامعه برخوردار است زیرا همیشه احتمال ریزش کار وجود دارد وبیشترین خطر کلنگ دار را تهدید می کند. به خاطر همین کلنگ دارها که برای حفر قنات می روند وصیّت می نویسند و غسل می کنند وسعی می کنند که لباس سفید به تَن کنند. چون اگر قنات ریزش کند کسی نمی تواند او را بیرون بیاورد و آن لباس سفید در واقع کفن آنها می شود. به همین خاطر مقنّی ها همیشه از قداست خاصی در نزد افکار عمومی بر خوردارند. آنها می بایست واجد یک سری شرایط اخلاقی خاص باشند. به عنوان مثال می بایست همیشه آدم پاک وطاهری باشند .

مقنّی ها چطور از وجود آب در یک منطقه در زیر زمین با خبر می شدند؟
در واقع چطور به وجود آب آن هم در اعماق خاک پی می بردند؟

به طور خلاصه یکی از چیزهایی که باعث می شود مقنّی به وجود آب پی ببرد روییدن علف های مخصوصی هستند که اگر جایی سبز شوند نشان می دهد ریشه شان در آب است. وقتی مقنّی ها مادر چاه را حفر می کنند دقیقا جای آن را می دانند.

دهه 40 نیروهای حقوق بگیر آمریکایی که فراوان در ایران حضور داشتند در ادارات کشاورزی استان مرکزی در زمان حکومت پهلوی دلارهای کلان می گرفتند تا از تجربیاتشان استفاده شود . اینجا منطقه اردهال است و کارشناس آمریکایی و دخترش که همراهش بود با کرایه کردن ماشین آقای ابراهیم عضایی به قنات های منطقه رفته ا ند تا از اطلاعات تجربی و ذی قیمت استاد رمضان عظیمی به نفع خود بهره برداری و به پای فن و عمل خویش قلمداد نماید

سمت راست مرحوم ابراهیم عضایی و سمت چپ مرحوم رمضان عظیمی

  شروع حفر قنات نیز از مظهر (سر قنات) است. آنها برای اینکه بفهمند تا چه حد مسیر را درست حفر می کنند همیشه به پشت سر خود توجه می کنند. اگر نور را پشت سرشان دیدند بدان معنی است که درست حفر کرده اند در غیر این صورت متوجه می شوند که راه را اشتباه رفته اند .

قنات چیست

قنات یک کانال زیر زمینی است که آب را از آبخوان یا سفره ی آب زیر زمینی به اراضی پَست منتقل می کند. قنات متشکل از چند چاه که به صورت عمودی در یک سطح شیب دار حفر شده اند و این چاه ها در زیر زمین با یک کوره یا کانال با شیب ملایم تر از شیب زمین به یکدیگر متصل می شوند .

عمق اولین چاه (مادرچاه) که معمولا در یک مخروطه آبرفتی فرو رفته است بیشتر از سطح آب زیر زمینی می باشد. این چاه ها با فواصل 20 تا 200 متری میان تره کار و خشکه کار قنات قرار دارند .
همچنین چاه های نیمه عمیق که در کف با شعاع خاص عریض می شود و به وسیله پمپ آب از آنها خارج می شود حالت خاصی از یک قنات است که پمپ به جای "خشکه"کار وظیفه به سطح آوردن آب را انجام می دهد .

خشکه کار
فاصله بین محل تقاطع کف کوره و قنات یا سطح ایستابی تا مظهر قنات خشکه کار نام دارد وشامل تمام میله ها و طول کوره در این فاصله است و به عبارتی خشکه کار را قسمتی از قنات در نظر گرفته اند که هنگام حفر خاک آن خشک است .

تره کار

فاصله محل تقاطع کف کوره قنات با سطح ایستابی، تره کار نامیده می شود.تره کار شامل کوره قنات ومیله هایی است که دراین مسیر قرار گرفته می باشد. کف کوره قنات در قسمت تره کار زیر سطح ایستابی قرار گرفته است.

به همین علت آب از زمین های اطراف به دلیل اختلاف ارتفاع ، در کوره قنات نشت می کند.در اصل تره کار قسمت آبده قنات است. از این رو طول کوره و همچنین ضخامت لایه آبدار در این قسمت از قنات نقش بسیار مهمی در میزان آبدهی دارند .

ساختار قنات

کوره : کوره یا تونل قنات مجرایی است تقریباً افقی که برای دسترسی به آب سفره های زیر زمینی وانتقال این آب به سطح زمین حفر می شود.ابعاد این راهرو به گونه ای است که کارگران بتوانند به راحتی جا به جا شده وفعالیت نمایند.ارتفاع آن حدود90 تا 150 سانتیمتر و عرض آن کمتر از نصف ارتفاع است .

سرقنات : سرقنات یا خروجی قنات محلی است که راهرو قنات وسطح زمین به هم می رسند و به آن مظهر قنات هم گفته می شود یعنی محلی که آب در آن ظاهر می گردد .

میله چاه : چاه هایی که عمود ی هستند که تا کوره قنات برای اتصال سطح زمین با کوره افقی قنات ادامه پیدا کرده اند.کاربرد اصلی این چاه ها تخلیه خاک حاصل از کندن کوره قنات به سطح زمین می باشد. آنها همچنین به تهویه کوره قنات وتامین اکسیژن بیشتربرای کارگران کمک می کنند، این چاهها با فراهم آوردن امکاناتی جهت ارسال امکانات وابزار مورد نیاز وتخلیه ضایعات نقش مهمی را در مرمت و باز سازی قنات ایفا می کنند.

میله چاه ها برای کاهش زمان مورد نیاز برای ساخت وساز ویا تعمیر قنان ، وکاهش هزینه های مربوط به آن می شوند.قطر این میله جاه ها بین 80 تا 100 سانتیمتر است وفواصل بین آنها بین 20تا 200 متر است.در حقیقت هر چه عمق میله جاه بیشتر باشد فاصله آنها از یکدیگر نیز بیشتر می باشد .

مادر چاه : به دورترین میله چاه از خروجی قنات که در نقاط بالا دست حفر شده است مادر چاه گفته می شود.مادر چاه عمیق ترین چاه می باشد که جریان زیاد آب در آن نشان دهنده آب دهی خوب قنات می باشد. اگر سطح آب به زیر مادرچاه برسد دیگر آبی در کوره قنات جریان پیدا نمی کند و قنات کم کم خشک می شود.اگر قنات گسترش یابد ونیاز به حفر چاه جدید احساس شود، چاه جدید به عنوان مادرچاه در نظر گرفته می شود .

  

به طور خلاصه می توان گفت که آخرین میله چاه ، مادر چاه نامیده می شود.عمق مادر چاه ها در قنات های مختلف متفاوت است وعمیق ترین آن در ایران قنات قصبه ی گناباد با حدود 300 متر است .

مزرعه : مزرعه منطقه زیر کشتی که پایین تر از خروجی قنات قرار دارد واز آن قنات مشروب می شود.وسعت این منطقه به عامل مختلفی بستگی دارد از جمله آبدهی قنات، کیفیت خاک، آب وهوای محلی و غیره .

اگر میزان جریان آب در خروجی قنات کافی نباشد برای افزایش حجم آن، آب را در استخر (سِخل) ذخیره می کنند تا با سرعت و جریان بالاتری براى آبیاری مزارع استفاده شود. مدار آبیاری در مناطق مختلف متفاوت است و معمولا بین12روز یا 15 روز می باشد. لازم به ذکر است که مدار آبیاری نوعی برنامه مدیریت آب برای سهامداران آب قنات است و براساس اینکه نوبت آبیاری مزرعه چه کسی است از آب قنات استفاده می شود. به عنوان مثال، اگر مدار آبیاری 12روز است هر کشاورزی هر 12روزبه اندازه تعیین شده حق استفاده از آب قنات را دارد.

ساعت آبی

از ابتدای اختراع قنات، تعیین زمان و تقسیم عادلانه آب بین سهامداران توسط "میراب" با ابزار ساعت آبی یا فنجان انجام می شد. یک ساعت آبی متشکل از :

- کاسه یا فنجان (دقیقه شمار)
- دیگ پر از آب
- سنگ ریزه های کوچک
- محاسبه گر انسانی یا میراب
- محل استقرار که به آن اتاق فنجان می گفتندومیراب به طور دایمی در آن استقرار داشت .

فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با روزنه ای (سوراخ) در وسط آن و چند درجه یا علامت عددی در بدنه داخل آن که بر روی آب دیگ قرار می گیرد. آب از راه منفذ به داخل کاسه وارد شده و پس از چندی (فنجان ها استاندارد یکسانی نداشتند) آن را پر می کردودر نتیجه در آب فرو می رفت.طول مدت پر شدن ظرف به روزنه وسنگینی کاسه بالا بستگی داشت .میراب با پر شدن هر بار فنجان و فرو رفتن به داخل دیگ یگ فنجان یا هفت دنگ و نیم (7/5دقیقه امروزی) محاسبه می کرد که ما به گویش محلی"سرچه)می گوییم.البته سرچه نراق معمولا 11/5دقیقه است.با هر بار پر شدن فنجان وغرق شدن در آب میراب یک سنگ داخل ظرف سفالی می انداخت.

وقتی که باغ مورد نظر آبیاری می شد سنگ ها شمارش می شد.مثلا اگر کسی 10 سنگ داشت یعنی 75 دقیقه آب مصرف کرده است.و نوبت به نفر بعدی می رسید.بعضی مواقع هم که کشاورز نیاز آب مصرفی او به اتمام می رسید با داد زدن (جارزدن) یا شیپور یایک صدای قرار دادی به میراب و یا نفر بعدی نوبت آب را اعلام می کرد. محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آب (میراب) خاته فنجان بوده است.البته در موقعی که آب نسبتا زیاد بود ممکن بود میراب ظرف اندازه گیری را برای سهولت به جای دیگر ببرد .


معایب قنات

درزمین های هموارو نواحی که آب زیر زمینی شیب کافی ندارد ونیز زمین های خیلی سست و ماسه ای امکان حفر قنات نیست. آب قنات، به طور دایم جریان داردو قابل کنترل نیست.روی این اصل، مدام باعث تخلیه آب زیر زمینی می شود.درفصولی که به آب نیاز نیست ویا احتیاج آن خیلی کم است، امکان جلوگیری ازجریان و یا کنترل آن وجود ندارد.

قنات به خاطر اینکه در سفره های آب زیر زمینی کم عمق استفاده می شودو این منابع هم غنی نیست ودارای نوسان زیاد است ، لذا قنات نسبت به تغییرات سطح آب زیر زمینی خیلی حساسیت دارد.در فصول گرم گیاه به آب بیشتری نیاز دارد و نیز در فصول وسالهای خشک ، آب قنات کم می شود.قنات نسبت به چاه در مقابل سیل وزلزله و امثال اینها آسیب پذیر است و خرابی در قنات ها بعضی مواقع طوری است که احیای مجدد آنها یا ممکن نمی باشد ویا از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

مزایا-احیا و مرمت سازی قنات

طبق آمار یونسکو حدود 60 در صد قنوات موجود در 35کشور جهان ، متعلق به ایران است.و همچنین بیشتر قنوات کشور به ترتیب در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان ، مرکزی، کرمانشاه و همدان قرار دارند و بر حسب آخرین اطلاعات جمع آوری شده توسط وزارت جهاد کشاورزی در حال حاضر حدود 27390 رشته قنات در کشور وجود داردکه آب دهی سالیانه آنها متجاوز از 3/8 میلیارد مترمکعب می باشد. لذا حدود10 در صد اب های مصرفی در بخش کشاورزی از طریق قنوات استعمال می شود که سهم آن در تولید بخش، حدود 14 در صد می باشد.

 

متاسفانه در سالیان گذشته به دلیل حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق و جتی بعضا بدون مجوز ، بهره برداری بی رویه از منابع آب های زیر زمینی ، با کاهش شدید سطح آب سفره ها در دشت های مختلف کشور روبه رو بوده ایم و این مسئله موجب از دست رفتن و خشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور گردیده است (افزون بر 40هزار رشته) و به عبارت دیگر تعادل بیلان آب های زیرزمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود به یک باره در طی چند ساله به هم خورده و امروز شاهد معضلات زیادی در بخش های آب های زیز زمینی کشور هستیم.

نکته مهم اینکه فعالان در امر لایروبی و مرمت قنوات کشور افرادی سالخورده و قدیمی می باشند که متاسفانه با توجه به تحولات سالها ی گذشته و تغییر ات به وجود آمده در روش های استحصال آب، اقدامی جهت تجربیات آنان به نسل جوان صورت نگرفته وبیم آن مى رود که با از دست دادن آنها این شاهکار استحصال آب نیز به فراموشی سپرده شود.

محاسن و مزایای قنات

سیستم استخراج در قنات طوری است که آب بدون کمک وهزینه فقط با استفاده از نیروی ثقل از زمین خارج می گردد.با توجه به چاهها و قنات های موجود، آب قنات در مقابل آبی که از چاه استخراج می شودارزانتر تمام می شود.

آب قنات دایمی است و در موقع اضطراری کشت و احتیاج زراعت در موقع حساس به آب، قطع نمی شود.منابع آب زیر زمینی توسط قنات دیر تمام می شودو استفاده طولانی دارد، هر چند به طور دایم چه مصرف شود و چه نشود خارج می گردد.قنات دارای مزایای بسیار زیادی است که در اینجا فقط به تعداد محدودی از آنها اشاره شد.

مقنیّان پیشکسوت شهر نراق

از مقنیّان پیشکسوت شهر تاریخی نراق و یا افرادی که به نوعی با قنات و سایر فناوری های حفاری در این رشته فعالیت داشتند را می توان به افراد ذیل اشاره کرد :

1- مرحوم استاد حسن شریفی فرزند ابراهیم ابن حسن ابن شریف
2- مرحوم استاد عبدالرحمن شریفی فرزند ابراهیم ابن حسن ابن شریف
3- مرحوم تقی کریمی فرزند رضا ابن کریم مشهوربه تقی شاطر
4- مرحوم استاد یوسف رضایی فرزند باقر ابن اسماعیل
5- مرحوم استاد اسماعیل شریفی فرزند عباس ابن ابراهیم
6- مرحوم استاد امید علی عظیمی فرزند صفر ابن عظیم
7- مرحوم استاد رمضان عظیمی فرزند صفر ابن عظیم
8- استاد علی جعفری فرزند رضا ابن علی
9- استاد علی اکبر حمزه ای فرزند محمود
10- مرحوم استاد علی اکبر کریمی فرزند تقی
11- مرحوم حسین پیشه ور فرزند فتح الله
12- آقای عبدالمبین حمزه ای فرزند محمد
13- آقای حسن نبی زاده فرزند یوسف ابن نبی
14- آقای قاسم حمامی فرزند مصیب ابن حسن
15- آقای غلامعلی ماهجان فرزند حسین
16- مرحوم عباس اسماعیلی فرزند محمد جعفر
17- آقای قربانعلی یوسفی نراقی فرزند محمد ابن صفر
18- آقای سید حسین میرقاسمی فرزند سید جواد
19- مرحوم محمد اکبری فرزند اکبرمشهور به محمد اکبر
20- مرحوم علی محمد توکلی فرزند رضا
21- مرحوم ماشاالله علی آقایی فرزند یوسف ابن علی
22- آقای یوسف علی آقایی فرزند یوسف ابن علی
23- آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر ابن یوسف
24- استاد غلامعلی شریفی فرزند عبدالرحمن
25- آقای عباس عظیمی فرزند امیدعلی ابن صفر
26- آقای علی اکبر عظیمی فرزند امیدعلی ابن صفر
27- مرحوم استاد رضا رضایی فرزند یوسف(نوه استادعلی جراح)
28- مرحوم محمد حمزه ای فرزند غلام(پدر عبدالمبین)
29-مرحوم رضا شریفی فرزند عباس(مشهوربه رضا ملاعباس)

30-  مرحوم سلطانعلی شریفی فرزند حسن

31-

     

                    مرحوم اسماعیل شریفی   مرحوم عبدالرحمان شریفی   مرحوم حسن شریفی   مرحوم یوسف رضایی

یکی از قنات های محمد آباد به نام "قنات نو"که در حال حاظر خشک است توسط مرحوم استاد امیدعلی و دامادش آقای علی جعفری وهمکاری آقایان علی اکبر و عبدالمبین حمزه ای حفر شده ، همچنین قنات مزرعه غدیر به مالکیت مرحوم غدیر محمدی را استاد امید عظیمی کنده اند.
این دو قنات قدمتی زیر 100سال دارند.

یکی از قنات های مزرعه پودنا (پودنا سه حلقه قنات دارد) بنا به گفته بزرگان ، جای آن را مرحوم استاد یوسف رضایی انتخاب کرد و مرحوم استاد امیدعلی عظیمی آن را حفر کردند.

        

           مرحوم امیدعلی عظیمی   مرحوم رمضان عظیمی     مرحوم علی اکبر علی آقایی    یوسف علی آقایی
نام این قنات پایین پودنا است که قرار بود استاد امید در وسط مزرعه فعلی پودنا حفر کند وحتی مادر چاه آن هم توسط استاد امید کنده شد و در 8 متری هم به آب رسید ولی چون این قنات نمی دانسته کل اراضی را از نظر پستی و بلندی آبیاری کند به پشنهاد مرحوم استاد یوسف جای قنات مشخص شده و مرحوم استاد امید با ظرافت خاصی نسبت به حفر آن اقدام نموده است.بر اساس برخی از گفته ها قنات های مزرعه قند و نبات را هم مرحوم استاد امیدعلی حفر نموده است .

همچنین بر اساس همین گفته ها استاد عظیمی در دلیجان، جاسب ؛ اردهال و روستاهای اطراف آن قنات هایی حفر نموده است. بعد از انقلاب اسلامی آن مرحوم به دلیل داشتن تخصص در امور قنات و آب به عنوان کارشناس تجربی قنات در جهاد سازندگی دلیجان مشغول به کار شده و خدمات شایانی در این خصوص از خود در مناظق جنگی و استان سیستان و بلوچستان به یادگار گذاشته است .
مرحوم استاد امیدعلی و برادرش استاد رمضان از معدود مقنی هایی بودند که در نراق و شهرها و روستاهای اطراف آن در احیای قنوات لایروبی آنها نقش ارزنده ای داشتند و به علت داشتن صداقت و تخصص از محبوبیت خاصی در میان کشاورزان نراق و خصوصا حومه برخوردار بودند و به همین علت بیشتر از خانواده خود دور بودند.

جبهه تنگه زلیجان استان خوزستان - سال حدود 1362
از راست : مرحوم استاد امیدعلی عظیمی نراقی - جهادگر محمدرضا شفیعی - حجت الاسلام علیرضا نظری - ناشناس - شهیدعباس محمدی - شهید هادی شفیعی

از مهمترین کاری که برادران عظیمی انجام داده اند همکاری در حفر چاه نیمه عمیق در نراق است که حالت خاصی از یک قنات را دارد با این تفاوت که آب از آن به وسیله پمپ بالا می آید. از آنجائیکه استاد امید آشنایی کامل با مناطق آب خیز نراق را داشت به پیشنهاد مرحوم روح الله شنتیایی خیّر معروف محل حفر چاه را در محله بالای نراق جنب دبیرستان حاج عباس معصومی در نظر گرفت و اراکی ها با دستگاه حفاری چاه را حفر نمودند و به آب رساندند.

از آنجایی که استاد امید مجری این کار بود و از طرفی چون کف چاه نیاز به عریض شدن داشت که دستگاه حفاری نمی توانست این کار را انجام دهد مرحوم استاد امید ادامه کار را به برادرش استاد رمضان واگذار نمود و نامبرده در شرایطی کاملا سخت و با زحمات طاقت فرسای خویش نسبت به عریض نمودن شعاع کف چاه که به گویش محلی همان"انباری" می شود کار را به اتمام رساند و آماده بهره برداری نمود .

با حفر این چاه وساخت منبع و لوله کشی آب شهر توسط مرحوم شنتیایی ، شهر نراق از نعمت آب آشامیدنی برخوردار گردید .

نزدیک به نیم قرن آب آشا میدنی نراق از این آب تامین می شد. با گسترش شهر نراق و افزایش جمعیت آن و از طرفی شرایط اقلیمی و کم شدن آب چاه نیاز به حفر چاه دیگری احساس شد و یک چاه دیگر در محل دشت بالا درمحل "دَم دهنه" امتداد جاه قبلی حفر گردید وبا ساختن یک منبع آب دیگر آب این چاه هم به سیستم آبرسانی شرب شهر نراق پیوست و متعاقب آن هم چاه دیگری در محل"آسیاب برج" و ساخت منبع آب دیگر مشکل آب شرب نراق تامین گردید .

چند سال قبل آب چاه قدیم نراق جنب دبیرستان معصومی به علت نشت فاضلاب منازل اطراف به داخل آن ، غیر قابل شرب اعلام گردید و این چاه جهت آبیاری فضای سبز نراق به شهرداری واگذار شد .

مجددا شهر با کمبود آب شرب مواجه گشت و می بایست کمبود آن به هر طریقی جبران شود که در این رابطه سازمان آب مقدمات حفر چاه دیگری را در قسمت غربی مزرعه آبشتا در محل ورودی دره بالیجان آغاز کرد و با راه اندازی و تکمیل آن ، لوله کشی از محل مذکور به شهر نراق انجام شد و در سال 1394 به بهره برداری رسید .

از کارهای مهم دیگر استاد رمضان ، حفر کانال سیل بند نراق بود که با همکاری مرحومان تقی کریمی و استاد حسن شریفی توانست این پروژه را با حداقل هزینه به اتمام برساند. اگر چه انجام چنین کاری امروزه نیاز به دوربین های پیشرفته، کارشناس و مهندس دارد ولی نامبردگان تمام ابزار کارشان یک عدد ریسمان کار و چند عدد چوب به اندازه دسته بیل بود که به طور ذهنی نقشه کار را تنظیم و کار کندن کانال را از دو طرف شروع کردند و توانستند در یک نقطه بدون اشتباه به هم برسند و کانال را از دو طرف سوراخ نمایند.این کار به طور ذهنی و بدون هیچگونه نقشه ای انجام شد.

تمام کار مقنیان با فناوری خاص انجام می شد که رمز آن را فقط خودشان می دانستند و کار به این سادگی هم نبود که ما امروز تصور می کنیم. برای مثال حفر یک کنده (محل نگهداری) گوسفند که هم در ارتباط با کار مقنی ها بود براى خود اصولی داشت که حتما باید در شروع کار رعایت می شد .

شیبی که در راهرو ورودی کنده وجود داشت برای خود علتی داشت وگر نه صاف می کندند. در این رابطه باید بیشتر با حرفه مقنی گری آشنا شویم ؛چون کار مقنی صرفا به حفر قنات و لایروبی نیست و تمام کَنده هایی که امروز در شهر تاریخی نراق جلوه نمایی می کندحاصل دسترنج این عزیزان است که برای ما به یادگار مانده است .

کَنده چیست؟

کَنده در لغت به معنی کَندن یا حفر کردن و عبارت است از یک کانال زیرزمینی بن بست با فضای محدود که در قدیم از آن برای نگهداری گوسفند و سایر چهار پایان استفاده می شد و در حال حاضر نیز به همین منظور استفاده می شود .

کَنده دارای یک حلقه چاه از داخل به سطح زمین دارد که عمل تهویه هوا را انجام می دهد و در موقع ضد عفونی باعث می شود مواد سوختنی در آن راحت تر بسوزند. در قدیم برای ضد عفونی کَنده از بوته های کلو، جاز، گِوَن و... استفاده می کردند و قبل از فرا رسیدن زمستان آنها را به داخل کنده می بردند و می سوزاندند.انجام این کار باعث ضد عفونی واز بین رفتن هر نوع آفت وجانوران موذی و غیره می شد. امروزه این کار با عمل سمپاشی آنجام می گیرد .

از طرفی در طرفین کنده کانال های کوچک به شکل اتاقک حفر می کردند که "دستک"نام داشت و جای نگهداری بَره و بزغاله های کوچک و گوسفندانی که در مراحل زایمان بودند استفاده می شد تا بره یا بزغاله های آنان زیر پای سایر گوسفندان از بین نروند .

کَنده دارای یک راهرو ورودی شیب دار با شیب بالای50 در صد داشت و بعد از آن درب ورودی قرار می گرفت. علت اینکه راهرو ورودی کَنده را شیب دار می کندند به این معنا بود که ضخامت ارتفاع خاک کنده (گرده) از سطح کنده زیادتر گردد و باعث ریزش (طبله) کردن خاک نگردد.انجام این کار بستگی به تجارب حفر کننده داشت و هر کسی قادر به انجام این کار نبود .

آقای استاد علی اکبر حمزه ای که خود در این رابطه یک پیشگام است در مورد چگونگی حفرکنده و اقدامات اولیه آن چنین می فرماید :

زمینی که برای حفر کَنده در نظر گرفته می شود باید برای این کار مناسب باشد. زمین های خاکی سُست برای این کار مناسب نیست و خطر ریزس خاک از سقف وجود دارد. سپس نفشه اولیه را پیاده می کنند. به این صورت که نقشه ای به ابعاد 6 متر طول و 1/5مترعرض روی زمین می کشند و سپس شروع به کندن زمین طبق نقشه می کنند.هر یک متر کندن به طرف جلو باید نیم متر ارتفاع به سمت پایین داشته باشد به صورت شیب و همین طور دو متر به طرف جلو باید یک متر ارتفاع و تا شش متر به طرف جلو باید سه متر ارتفاع در قسمت پایانی راهرو داشته باشد.

بدین صورت یک گودال مستطیل شکل شیب دار کنده ایم که در انتهای آن دیواری نمایان شده با ارتفاع 3متر و عرض 1/5 متر . از روی این دیوار ورودی کَنده را به طول 1/8 متروعرض یک متر(به طوری که یک الاغ بتواند با بار خاک از آن خارج شود) ایجاد می کنیم و بعد از آن عرض کُنده را به دلخواه (حدود 4 متر) و ارتفاع آن 2متر و طول آن را هر چقدر خواستیم حفر می کنیم.

البته ابعاد داخل کنده اختیاری هستند ولی ارتفاع نباید کمتر از دو متر باشد .و سپس یک حلقه چاه براى تهویه ایجاد و اگر طول کنده زیاد باشد دو حلقه چاه حفر می کنیم . به این صورت کار به اتمام می رسد و پس از نصب درب ورودی که غالبا چوبی یا آهنی است مورد بهره برداری قرار می گیرد .

کَنده های معروف نراق

کَنده شیرعلی ، سید کاظم، عزیز در مزرعه آبشتا، کنده سید معدی و سید ماشاالله در روکیه، کنده حسین در احمد آباد و غیره .


سازه های مرتبط با قنات


آب انبار: آب انبار، حوض یا استخر سر پوشیده ای است که برای ذخیره آب معمولا در زیر زمین ساخته می شد. امروزه هنور تعدادی از آب انبار های زیر زمینی باقی مانده .
در مناطق کم آب وکویری، آب انبار معمولا به وسیله آب باران ، چویبارهای فصلی یا آبهای هدایت شده توسط قنات پر می شد.آب بیشتر در زمستان ذخیره شده و در تابستان مورد استفاده قرار می گرفت .


یخچال : یخچال سازه دیگری مرتبط با قنات است که برای تولید ونگهداری یخ ساخته می شد. یخ در فصول سرد بویژه در زمستان در استخر یخچال درست می شد. پس از تولید یخ ، آنها را شکسته و در مخزن (چال) انبار می کردند و در فصل گرما به کار می بردند. برای تهیه یخ در این یخچال ها ، در شب های سرد زمستان ، آب قنات ها یا نهرها به استخر یا حوض یخ بندی که در کنار یخچال قرار داشت ، هدایت می شدند. پس از تشکیل یخ در این حوض یخ ها شکسته می شد و برای نگهداری به درون مخزن یخچال (معروف به پاچال یا چال یخ ) ریخته می شد و در فصل گرما مورد استفاده قرار می گرفت .


آسیاب آبی : ساختار این آسیاب به گونه ای بود که نیروی جنبشی آن از آب قنات یا رودخانه تامین می شد، به این صورت که آب را در "تنوره"آسیاب که به گویش محلی به آن"ناسار"می گویند وبه شکل مخروطی وارونه بود می بستند و از ته آن مجرایی داشت که آب با فشار حرکت پره های مخصوص را به سنگ آسیاب منتقل می کرد و آرد تولید می شد.


حمام خرینه ای:علت اینکه حمام های قدیمی را پایین تر از سطح زمین می ساختنداین بود که بتوان آب مصرفی آن را از طریق آب جاری تامین نمود و این کار جز جریان اب به داخل خزینه امکان نداشت و بدین صورت خزینه ها و حوضهای حمام های قدیم از جریان آب قنوات یا رودخانه ها تامین می شد.

ابزار و وسایل جهت حفر قتات

1- چرخ چاه

اصلی ترین ابزار برای حفر چاه، حفرقنات و لایروبی ابزاری ساده است. اما از نظر فنی پیچیدگی های مهمی دارد و برای بالا کشیدن خاک از چاه استفاده می شود. در قدیم تمام این وسیله از چوب ساخته می شد. امروزه برخی از قطعا ت آن بخصوص محور میانی و پایه ها از میله آهنی است. نحوه استقرار آن هم سر چاه بسیار مهم است وباید طوری نصب شود که طناب مربوط ظرف محتوی خاک را درست از مرکز حلقه چاه بیرون بیاورد و به دیواره چاه گیر نکند .

برای این کار مقنی 3 عدد سنگ کوچک بر می داشت و سر چاه می ایستاد یک سنگ در دست چپ و دیگری در دست راست و سنگ سوم وسط سنگ های هر دو دست . دست ها را طوری تنظیم می کرد که سنگ وسط درست در مرکز حلقه چاه قرار بگیرد سپس سنگ وسط را به داخل چاه رها می کرد و سپس هر دو دست خویش را کاملا باز می کرد و سنگ ها را روی زمین رها می کرد. هر جا که سنگ ها می افتاد همان جا را برای پایه چرخ چاه انتخاب می کرد و پس از نصب پایه ها چرخ را مستقر می نمود. در ضمن یک طنابی هم به یکی از پایه های چرخ می بست که "پا بند"می گفتند و کارش ثابت نگه داشتن چرخ چاه بود .

2- طناب

جهت بالا کشیدن خاک و همچنین بالا کشیدن مقنّی در مورد ضروری استفاده می شد. و استحکام آن برای مقنی خیلی مهم بود .

3- دَلو

ظرفی لاستیکی مانند سطل با دستگیره فلزی که معمولا درزهای آن با میخ دوخته می شد.این دَلوها معمولا از تیوپ های بزرگ و یا از لاستیک تراکتور ساخته می شد.و برای بالا کشیدن خاک از چاه استفاده می شد .

همچنین از پوست گوساله و بز هم دَلو درست می کردند. این دلو نسبت به دلو لاستیکی وزن کمتری داشت و کار کردن هم با آن آسا نترو با سهولت انجام می شد. دهانه های دلو گشاد بود و برای باز نگه داشتن آن چوپ انار را به صورت حلقه در می آورند ودر جوف دهانه قرار می دادند و دسته آن هم از طناب بود .

4- کلنگ و بیلچه

این دو ابزار وسایل اصلی مقنیان است. بیلچه در همه حال یکسان است ولی نوع کلنگ به تناسب فضای کار و جنس خاک فرق می کند.

برای خاک نرم از کلنگ سبک و جاهای سفت و محکم از کلنگ سنگین استفاده می شد و در جاهایی که لایه سنگ وجود داشت از قلم و چکش هم استفاده می شد. بیلچه هم برای خاکبرداری بود و در جاهایی که خاک زیاد بود از کج بیل هم استفاده می شد .

5- چراغ

معمولا داخل قنات تاریک است و چراغ نقش تعیین کننده دارد. در قدیم از چراغ های روغنی و پیه سوز استفاده می کردند و برای پیش گیری از دم گرفتگی در آن ها روغن منداب می ریختند. بعدها چراغ موشی آمد که با نفت کار می کرد و آن هم معایبی داشت و با گذشت زمان چراغ های کارپیتی که با سنگ کارپیت کار می کرد جایگزین آن گردید .

6- پابند

پابند به یکی ار پایه های چرخ چاه بسته می شد و برای ثابت نگه داشتن چرخ در موقع تخلیه خاک استفاده می شد و کار مقنی را هنگام پایین رفتن به داخل چاه به وسیله طناب آسان تر می نمود .

سایر قنوات موجود در نراق

1- قنات عباس آباد 2- قنات نصرت اباد 3- قنات بیدشک پایین 4- قنات احمد آباد 5-قنات محمد آباد بالا6-قنات محمد آباد پایین7-قنات بیچاره8-قنات بهشت آباد بالا 9-قنات بهشت آباد پایین10-قنات اوستا رحمان 11-قنات سید اسدالله 12-قنات کَشه مجید13-قنات کَشه سید مرتضی 14-قنات روکیه15-قنات دره بالیج16-قنات امین آباد17-قنات شریف آباد 18-قنات زین الدین19-قنات زعیم 20-قنات سالوار21-قنات کلیله22-قنات ولوله (بلبله) 23-قنات مزرعه آقا 24-قنات مزرعه عباس 25-قنات رحیم آباد 26-قنات شاغلو27-قنات قبله28قنات چشمه رود29-قنات کالدر پایین30-قنات کالدر بالا31-قنات پا سنجده32-قنات بنجه پایین33-قنات بنجه بالا34-قنات عبدالله 35-قنات پامیل36-قنات مسلم آباد 37-قنات لطف الله بالا 38-قنات لطف الله پایین 39-قنات دره خلیل بالا 40-قنات دره خلیل پایین41-قنات پودنا بالا42-قنات پودنا پایین43-قنات لجنه44-قنات دشت پایین علیا45-قنات شازده بالا 46-قنات شازده پایین47-قنات منظریه48-قنات رضاییه49-قنات آصف آباد 50-قنات حاج الله داد51-قنات سرچه52-قنات لاستون53-قنات یوسف آباد 54-قنات صادق آباد 55-قنات حسین آباد 56-قنات علی آباد57-قنات غدیر58-قنات مزرعه قنات 59-قنات چاله کوشکه60-قنات آقا خان61-قنات آفرضی62-قنات گلیجه پایین63-قنات گلیجه بالا64-قنات شوره کن65-قنات کدورا66-قنات طالبه67-قنات بیدشک بالا68-قنات لانه69-قنات خندان(قند و نبات)بالا 70-قنات خندان(قند و نبات)پایین71-قنات عابدین72-قنات کوچیکه گنداب73-قنات گنداب بالا74-قنات چشمه کنار75-قنات قاشمیان بالا76-قنات قاشمیان پایین77-قنات گلیجه اوسا علی 78- قنات چاله مَرغَه مشهور به کریم جعفری79 -قنات کندقه بالا 80 -قنات کندقه پایین81- قنات سفلی کله قند 82- قنات علیاء کله قند83-قنات علیاء کله قند

منابع مورد استفاده :

1- اطلاعات شخصی آقای مرتضی علی آقایی با توجه به شناختی که از قنات دارد

2- کتاب های تاریخ شهر نراق

3- درباره قنات-ویکی پدیا، دانشنامه آزاد

4- همه چیز در باره قنات
www.sotunafraz.com.

5- ساعت آبی-ویکی پدیا، دانشنامه آزاد
https://Fa.m.wikipedia.org.


6- مرکز بین المللی قنات وساره های تاریخی آبی
www.icqhs. org.

7- قنات-دانشنامه رشد،آب شناسی
www.daneshnameh.rosht.ir.

8- همه چیز در باره قنات؛ سایت دانش آموزی نجات آب
www.danab.kwpa.ir

9- سایت سلحشوران شهر نراق


سلحشوران شهر نراق از نویسنده شهیر جناب آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر اهل شهر نراق از بابت مطالب تحقیقاتی در خصوص قنات از جمله قنات های منطقه ارزشمند نراق که مدت چهار ماه وقت صرف گردید تشکر وافر دارد . نوشته کلان در خصوص قنات های شهر نراق برای اولین بار توسط نویسنده در این سایت نمایش می گردد .

هر گونه بهره برداری از متون در خصوص قنات های شهر نراق منوط به ذکر نام نویسنده و سایت سلحشوران شهر نراق می باشد .