آداب و رسوم مردم شهر تاریخی نراق – مراسم چله و شب یلدا

جشن یلدا جشنی است که از 7000 سال پیش تا کنون در میان ایرانیان برگزار می شود. هفت هزار سال پیش نیاکان ما به روش "گاه شماری"دست پیدا کردند و دریافتند که نخستین شب زمستان بلندترین شب سال است.

در فرهنگ عامه ، شب یلدا وشب چله ، شب دوستی است . شب یاد عام وکارهای خیریه است .مردم ایران که اکثرا کشاورز یا دامدار بودند ، آموخته اند تا سرمای زمستان را بهانه ای برای دور هم جمع شدن و جشن و پایان رساندن یک سال زراعی بدانند.

جشن هایی که در شب یلدا (چله) برگزار می شود یک سنت باستانی است .مردم روزگاران دور و گذشته ، که کشاورزی، بنیان زندگی آنان را تشکیل می داد و در طول سال با سپری شدن فصل ها و تضاد های طبیعی عادت داشتند، بر اثر تجربه و گذشت زمان توانستند کارها و فعالیت های خود را با گردش خورشید و تغییر فصول وکوتاهی روز وشب و جهت و حرکت و قرار ستارگان تنظیم کنند.

در صفحه 147 کتاب خزائن تالیف علامه حاج ملا احمد نراقی این اشعار مرقوم گردیده است :
شب یلدای و عده ات را چرخ
چه شود گر دم صبوح دهد
یا مرا در وفای وعدۀ تو
صبر ایّوب و عمر نوح دهد
یا ترا با چنین کرم کردن
مرگ یا توبه نصوح دهد

شب یلدا یا شب چله یک سنت باستانی مردم شهر زیبای نراق است که از زمان های گذشته تا به امروز میان آنان مرسوم بوده و بعد از نوروز یکی از جشن هایی است که همواره در میان مردم نراق پایدار مانده وهمه ساله با ابهت و با شکوه تر از قبل برگزار می گردد.

در زمان نه چندان دور در این شب فرخنده و مبارک مردم دور هم جمع می شدند و با خوردن شربت و شیرینی به شادی و پایکوبی می پرداختند و بنا به رسم دیرین به منزل یکدیگر رفته وعلاوه بر صله ارحام در شادی یکدیگر شریک می شدند. معمولا اول به خانه بزرگترهای فامیل که پدر بزرگ ها و مادر بزرگ ها بودند می رفتند و زیر کرسی می نشستند ، گل می گفتند و گل می شنیدند. کسانی که صوت خوبی داشتند آواز می خواندند و دیگران گوش می دادند و لذت می بردند و بر سر یک سفره که خوردنی های متنوعی چیده شده بود، شام میل می کردند .

بزرگان و ریش سفیدان فامیل در این شب علاوه بر شعر خوانی و قصه گویی ، خاطرات و داستان های کهن نراق را برای اعضای خانواده بازگو می کردند. آنان که سواد داشتند از کتاب شاهنامه یا حافظ برای حاضرین در جشن فال می گرفتند و مادر بزرگ ها هم با گرفتن فال های که خود در آن تخصص داشتند به نوعی دختران و پسران را سرگرم می کردند.

  

این کارها بیشتر شامل دختران دم بخت و پسران تازه به بلوغ رسیده بود و البته کوچکترها هم از آن استقبال می کردند. این جشن تا پاسی از شب و گاهی تا سپیده صبح ادامه داشت .در شب چله، بیشتر دختران آشپزی شب یلدا را به عهده داشتند.
شام شب چله معمولا سبزی پلو و نوع خورشت انتخابی بود. بعضی ماهی پلو می خوردند و برخی از نوع دیگر غذا سرو می نمودند .

لازم به ذکر است در قدیم سفره ها برنج به خود کم می دید اما صفا و سادگی داشت. غذای مردم نراق در آن زمان بیشتر شامل آبگوشت، شِفته، تاس کباب، اشکنه (هلبادیون) و... بود و اغلب در مناسب های مختلف مانند شب چله، شب اول اسفند وعید نوروز که جشن های سرور و شادمانی بود پلو مورد استفاده قرار می گرفت.

نوشابه شب یلدا هم بیشتر سرکه شیره بود که ترکیبی از آب و شیره و سرکه می شد که معمولا آن را داخل بادیه یا دیگ مسی درست می کردند و ملاقه آن هم چوبی بود که با آن شربت را هم می زدند و داخل لیوان های لعابی و پارچ های مسی ریخته و مصرف می کردند. چون ظروف آن روزها معولا مسی و لعابی بود و به عنوان بخشی از جهیزیه دختر محسوب می شد و از ارزش و قیمت بالایی بر خوردار بود ولی بر عکس امروزه ظروف مسی را می توان در دکوراتورهای خانه پیدا کرد.حتی در زمان قدیم قاشق هم کم بود و مردم شهرمان از قاشق چوبی استفاده می کردند .

شب یلدا زراه آمد دوباره
بگیر ای دوست!از غمها کناره
شب شادی و شور و مهربانی است
زمان همدلی و همزبانی است
در آن دیدار ها تا تازه گردد
محبت نیز بی اندازه گردد
به هر جا محفلی گرم و صمیمی است
که مهمانی در آن رسم قدیمی است

سفره شب یلدا در شهر نراق
سفره شب یلدای مردم شهر نراق مانند سفره نوروز است ولی محتویات آن متفاوت می باشد.میوه های تازه فصل مانند هندوانه، انار، سیب، انگورو... که از قبل در جای خنک نگهداری می شود سرسفره قرار می گیرد . در قدیم معمولا هندوانه را در رَف های اتاق و سایر میوه ها را در سرداب خانه یا زیر زمین نگهداری می کردند و به موقع مصرف می نمودند. خربزه هم در قدیم به عنوان میوه شب چله استفاده می شد ولی مانند هندوانه قابلیت ماندگاری نداشت.

در نراق یک نوع خربزه مخصوص کشت می کردند که به آن "خربزه کدویی" می گفتند رنگ و پوست آن مانند کدوی رسمی (تنبل) و شکل آن هم گرد تا بیضی متغیر بود و زمان ماندگاری آن هم نسبت به خربزه های دیگر بیشتر بود و تا شب چله دوام می آورد.
سایر میوه های دیگر مانند زردک، چغندر لبویی وشلغم و کدوی تنبل هم به عنوان میوه های دیگر در شب چله مصرف داشت و معمولا چون زردک و چغندر را نمی شد در جای خنک تا مدت زیادی نگهداری کرد در گوشه ای از خانه یک چاله یک متری می کندند و میوه ها را درون آن می ریختند و مقداری خاک مرطوب روی آن می پاشیدند و به این صورت میوه تا نزدیک عید قابل نگهداری بود. سیب زمینی را هم در قدیم به همین صورت نگهداری می کردند .

آجیل های شب یلدا عبارت بودند از: گردو، بادام، تنده ، فندق، نخودچی، کشش؛ تخمه ؛ انجیر وشیرینی های آن شامل:جوزغند، شیره ، خرما، بودل و کاچی بود. اگر چه کاچی غذای زن زائو و تازه زا بود ولی در جشن ها هم از جمله جشن شب چله به عنوان شیرینی مورد استفاده قرار می گرفت. برف و شیره زینت بخش سفره شب یلدا بود و در شب اول زمستان پای بخاری و کرسی و آتش واقعا می چسبید.

  

هندوانه میوه ای است که در شب چله هرگز از قلم نمی افتد زیرا عده زیادی بر این باوربودند که اگر کسی مقداری هندوانه در شب چله بخورد در طول چله بزرگ زمستان ، سرما و بیماری بر او غلبه نخواهد کرد. همه میوه های سر سفره جنبه نمادین داشت وتمثیلی از آن بود که بهار و تابستان پر برکت داشته باشند. تمام شب را در پرتو نور چراغ ونور آتش می گذراندند تا اهریمن فرصت دژخویی و تباهی نیابد. برای در امان ماندن از خطر اهریمن دور هم جمع می شدند و با افروختن آتش از خورشید طلب برکت می کردند. این آتش افروزی معمولا توسط جوانان و نو جوانان نراق سر کوی دِرزو، پا سنگ شغالان، دَرِِ چاله سُرخ انجام می شد .

شب یلدا بلند است و یگانه
نمی گیرد دلم هرگز بهانه
شب یلدا کنار دوستان باش
برای ما گلی از بوستان باش
شب یلدا به آجیل و ترانه
بساط میوه ها در کنج خانه
شب یلدا انارو هندوانه
غذا سبزی پلو ، ماهی بهانه

شب یلدا شب خاطره انگیر
شب یلدا شب خاطره انگیر و یاد ماندنی براى همه مردم خونگرم نراق است. جمع شدن اقوام زیر کرسی و تناول کردن میوه و آجیل شب یلدا، بیان خاطرات، قصه گویی، نشان می دهد که این شب برایشان بسیار گرامی و حائز اهمیت است.
این دور کرسی نشستن ها که بازگو کردن آن برای جوانان و فرزندان امروزی باید با توضیحات خاص خود همراه باشد اما بدون کرسی هم می توان بر سر سفره ی سنتی و حتی مدرن شب یلدایی نشست و به این شب بلند و به یاد ماندنی نشاط و شادابی بیشتر بخشید.

  

به هر حال این یک دقیقه ای که شب یلدا، شب اول زمستان (چله بزرگ) نسبت به شب قبل از آن طولانی تر است و ما آن را جشن می گیریم به ما می آموزد که یک دقیقه زمان هم برای با هم بودن باز غنیمت است.

شب یلدا بیا روشن روان شو
به نزد شاعران همزمان شو
شب یلدا شب سال است ای دل
مرا در انجمن شعر است محفل

هدیه دادن به عروس
بردن هدیه به خانه عروس با عنوان "شب چله"از دیگر مناسبات شب یلدا در نراق بود.در این شب برای دخترانی که تازه نامزد شده بودند از سوی خانواده داماد هدایایی برای خانواده عروس فرستاده می شد و حتی خود داماد هم به عروس هدیه می داد و خانواده عروس وداماد تا پاسی از شب دور هم جمع می شدند و با خاطره و قصه گویی وتناول میوه وتنقلات بلند ترین شب سال یعنی چله را گرامی می داشتند و به قول بزرگان عروس و داماد آن شب را تا صبح کنار هم بودند.
شب یلدا شب بزم و سرور است
شب طولانی و غم ها به دور است
شبا هنگام تا وقت شحر گاه
بساط خنده و شادی جه جور است
شب یلدا ز حزن و غم مبراست
بساط شادمانی ها مهیاست

سلحشوران شهر نراق از نویسنده ارزشمند جناب آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر اهل شهر نراق از بابت تهیه این پست سپاسمند است .