آشنایی با حمام های سنتی و خزینه ای شهر تاریخی نراق

شاید کمتر کسی بداند که ایرانی‌ها بیشتر از سه هزارسال پیش حمام عمومی داشته‌اند. شست ‌و شوی بدن و حمام کردن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده است. در تمام ادیان پیش از اسلام، غسل کردن یکی از شرط‌ های شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانه‌هایی از حمام پیدا می‌کنند بلکه باستان‌شناس‌ها، بعد از کلی جست‌وجو به این نتیجه رسیدند که ساخت حمام‌های عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است.

با ورود اسلام و پر رنگ شدن اهمیت بهداشت، تعداد حمام های عمومی در شهرهای ایران رو به فزونی گذاشت تا جایی که در شهری مثل اصفهان فقط در عهد صفوی 152 حمام عمومی ساخته شد.
در قرن حاضر که عصر تکنولوژی و صنعت است آثار تاریخی و باستانی ارزش زیادی بین علاقمندان به سنت پیدا کرده است. به طوری که انسان های کنونی از هر فرصتی برای بازگشت به تاریخ گذشتگان و نیاکان وتجدید خاطرات خود استفاده می کنند و در صدد زنده کردن این خاطرات مى باشند.

گردشگران خارجی نیزعلاقمند به آشنایی با فرهنگ وآداب ورسوم اقوام و نژادهای دیگر هستند و رفع نیاز و خواسته های آنان به روش سنتی برایشان از ارزش زیادی بر خوردار بوده و حاضرند برای این موضوع هزینه کنند.
یکی از این موارد حمام های سنتی و خزینه ای ایرانی است که می تواند جذابیت برای گردشگران داخلی و خارجی ایجاد نماید. این کار علاوه بر احیای بناهای قدیمی وجذب توریست، اشتغال زایى را براى چند نفر در بر خواهد داشت که متاسفانه تا کنون در کشور ما مقفول مانده و نیاز به پی گیری ویژه ای دارد.

حمامهای سنتی و خزینه ای شهر تاریخی نراق:

در نراق سه حمام سنتی و خزینه ای در دهه 40 وجود داشت که عبارت بودند از:

الف: حمام میان که جنب مسجد جامع قرار داشت و به حمام عمومی امروزی تبدیل شد و تا یکی دوسال پیش فعال بود. درحال حاضر فاقد استفاده و تعطیل می باشد.

 این عکس دهه 40 در محدوده حمام لطفعلی نراق انداخته شده است

ب: حمام بالا که به حمام حاج لطفعلی معروف بود و نزدیک به بازار نراق ومسجد حاج شیخ عباس واقع بود و در طرح تعریض خیابان قرار گرفت و تخریب شد. در کنار خزینه حمام حاج لطفعلی دو عدد دوش هم قرار داشت .

نمایی قدیمی از حمام پایین نراق

ج: حمام پایین که در محل سفلی نراق و بین مسجد امام حسن مجتبی(ع) و کارخانه عصارخان واقع شده بود و هر دو آثار تاریخی و منحصر به فرد نراق یعنی حمام پایین و کارخانه عصارخان را تخریب و به جای آنها حمام جدید عمومی و خصوصی با سقف گنبدی شکل و به اصطلاح سنتی احداث نمودند که پس از چند سال و با گسترش حمام های خانگی فعالیت آن متوقف شد و به موزه مردمی شهر تبدیل شد وما بقی آن درطرح میدان عصارخان فعلی که نماد شتر و سنگ آسیاب قرار گرفت.

نمای فعلی حمام استاد مرتضی صفری

یک حمام مدرن و عمومی هم در پشت کاروانسرا و محله دنیاران احداث گردید که چند سال مسئوولیت آن با استاد مرتضی قلی صفری بود و بعد از آن تخریب و به پارکینگ تبدیل شد .

مرحوم استاد مرتضی قلی صفری فرزند خیرالله اهل بیجگان جاسب ساکن نراق و مرحومه سیده السادات کفایت میرخدابخشی فرزند سید احمد اهل خاوه ساکن نراق

در ادامه با نحوه کار و ساختار حمام سنتی و خزینه ای یعنی حمام پایین اشاره اى کوتاه می شود که وجود خارجی ندارد ولی با توجه به اینکه نگارنده تا حدودی با این حمام آشنایی داشتم به این تحقیق پرداخته ام .شاید برای جوانان و قشر امروزی تا حدودی موثر واقع گردد .

ساختار حمام پایین نراق

ورودی حمام: حمام دارای یک درب ورودی دو لنگه چوبی بود که به کوچه شترخان باز می شد. سه طرف حمام کوچه بود که از شرق به کوچه شترخان(اشاره به شتر عصاری),غرب کوچه پشت سُفت و باغچه شاه کرم ,از شمال به کار خانه عصارخان واز جنوب به کوچه مسجد پایین محدود می شد.
راهرو: راه پله ای بود که مشتری را از در ورودی به سرٍحمام یا رختکن در زیر زمین هدایت می کرد که از نظر دما
خیلی نزدیک به فضای بیرون بود. سر در حمام ها غالباً با کاشی تزیین و نام حمام و واقف آن در میان کاشی کاری ها جلب توجه مى کرد.

پیشخوان حمام پایین شهر نراق قبل از تبدیل به موزه مردم شناسی

از راست :ناشناس – اصغر صالحی فرزند علی– ناشناس – مرحوم علی اکبر بیابانگرد فرزند حسن

سرِ حمام : به اصطلاح امروز رختکن یا جامه کن می گویند که صفه (سکو- غلام گردشی ) دور تا دورش ساخته شده بود . زیر سکو محفظه هایی برای کفش و روی آن سطحی برای استقرار مشتری و تعویض لباس بود. کف رختکن و غرفه های آن معمولاً سنگی از نوع سنگ ها تخت مخصوص بود.
حوض رختکن : در وسط فضای رختکن حوضی با پاشویه تعبیه شده بود که مردم هنگام خروج از رختکن پایشان را درآن می زدند و در پاشویه می شستند و نیز در آن وضو می ساختند. این حوض جای مناسبی برای وضو گرفتن نماز گزاران مسجد پایین بود .چون در آن زمان مسجد وضوخانه نداشت و مردم با آب جوب کنار مسجد یا حوض سر حمام وضو می گرفتند.

نمایی از حوض رختکن حمام پایین که قبل از تبدیل به موزه به عنوان مکان نمایشگاه استفاده می شد

در صحن رختکن تابلو و عکس هایی روی دیوار جلب توجه مى کرد و یا کاشی هایی روی دیوار رختکن یا سر درب حمام مزیّن به آیه هاى قرآن به چشم می خورد .همچنین اشعار های زیبایی روى دیوار حمام به چشم می خورد که در رابطه با استاد کار حمام (متولی) آن بود که یک نمونه از این اشعار بدین مضمون است:

هر که دارد امانتی موجود / بسپارد به بنده وقت ورود
نسپارد وگر شود مفقود / بنده مسوول آن نخواهم بود
این شعر بدین معنی بود که حتماً مشتری قبل از ورود به حمام کیف پول و وسایل گرانقیمت خود را نزد حمامی به امانت بگذارد تا مفقود نشود.
راهروگرمخانه : از فضای رختکن راهرویی نسبتاً باریک به گرمخانه می رسید که سبب تنگی راه این بود تا به سرعت هوای گرم گرمخانه از حمام خارج نشود و هواى آن هم گرم تر از هوای رختکن حمام بود
گرمخانه : فضای اصلی حمام بود و هوای داخل آن گرمتر از سایر نقاط حمام بودودر وسط آن حوض آب کوچکی قرار داشت که مردم برای شستشوی بدن خود دور آن می نشستند .

خزینه حمام: خزینه در قسمت گرمخانه وجود داشت و به اندازه 3 یا 4 پله از کف گرمخانه بالاتر بود و دارای یک حوض نسبتاً بزرگ بود به طوری که آب آن از طریق شبکه های سفالی به قسمت های مختلف حمام توزیع می شد. در اطراف داخل خزینه سکوهایی برای نشستن وجود داشت و در زیر آن یک دیگ بزرگ مسی به نام تیُون قرار گرفته بود و در زیر تیون محل آتشدان (تون) حمام بود که در آنجا بوته و هیزم و نفت سیاه و ... روشن می کردند و آب خزینه از این طریق گرم می شد.
تُون حمام در قسمت بیرون حمام قرار داشت و دارای راه مجزا بود که از طریق آن سوخت مورد نیاز حمام تامین می شد و دارای یک نفر متصدی بود که وظیفه اش تامین سوخت، روشن کردن تون و گرم نمودن آب خزینه بود.

کف گرمخانه یا صحن حمام از سنگ مرمر پوشیده شده بود و به راحتی قابل شستشو بود.در زیر آن کانال های باریک زیر زمینی که به اصطلاح معماری اسمشان گربه رو بود و به اندازه ی عرض یک گربه بودند وجود داشت. وقتی تون حمام روشن می شد.گربه روها که از محل گرم کردن آب حمام(تون) شروع می شدند و تمام کف حمام را طی می کردند پر از دود و هوای گرم می شدند.از طرفی ،چون این کانال ها بین کف حمام و زمین فاصله می انداختند نمی گذاشتند که نَم به دیوار حمام نفوذ کند. گرم بودن‌ کف حمام به علت نفوذ حرارت در کانال های گربه رو بود. کانال های گربه رو اصلا ربطی به گربه نداشتند و فقط به این نام خوانده می شدند.

در حمام های خزینه ای کسانی بودند که به دلاک (کیسه کِش) معروف بودند. آنها لُنگ به کمر مى بستند و کیسه می کشیدند و مشتری ها را مشتُ مال می دادند که در عامه به آنها لنگی یا کیسه کش می گفتند.در داخل حمام افرادی که زیاد کثیف بودند قبل از ورود به خرینه حتماً می بایست به وسیله دلاک چرک آنها گرفته شود. رسم دلاکان بر این بود که چرک های مختلف بدن را در جلو چشم مشتری فرو مى ریختند. در حقیقت به او گوشزد می کردند که بدنت کثیف است و الان تمیز شده است . سپس براى آبکشی و شستشو او را به خزینه می فرستادند. معمولاً حمامی ها از ورود افراد کثیف ممانعت به عمل می آوردند.
نور گیر حمام: سقف گرمابه گنبدی شکل بود و دارای نورگیر هوایی بود که به وسیله دریچه شیشه ای باز و بسته می شدند. بدین ترتیب فقط نور به داخل گرمابه می تابید و از ورود هوای سرد جلوگیری و گرمابه به صورت طبیعی روشن می شد. این شیشه ها معمولاً مُشجر بودند و باعث می شد داخل حمام از بالا دیده نشود. در هنگام شب حمامی از چراغ پیه سوز و گردسوز برای تامین روشنایی حمام استفاده می کرد .

بدین صورت که بین دیوار رختکن و گرمخانه حمام یک پنجره شیشه ای وجود داشت و حمامی چراغ را روشن می کرد و پشت پنجره می گذاشت. بدین صورت نور چراغ هم رختکن حمام را روشن می کرد و هم از طریق شیشه نور آن به داخل صحن حمام می تابید و آنجا را هم روشن می نمود .
اتاق نظافت:از داخل گرمخانه حمام راهی جدا می شد و به اطاق دیگر می رفت که به آن اتاق نظافت می گفتند. از این اتاق برای زدودن موهای زاید بدن و نظافت شخصی استفاده می شد.
در خزینه حمام مردم خودشان را در آن می شستند و آب می کشیدند و غسل می کردند. معمولا حمامی ها بین دو نوبت مردانه و زنانه، با چوب مخصوص آب خرینه را به هم می زدند و کف های اضافی و موهای داخل آب را جمع آوری می کردند و همچنین صحن حمام را هم نظافت می نمودند و مقداری آهک هم درون آب خزینه می ریختند وبه این صورت آب خزینه را ضد عفونی مى نمودند و مقدار کمی آهک هم در اطراف گرمخانه و مسیر آب های زاید می ریختند تا از آلودگی حمام کاسته شود.
معمارهای ایرانی حمام های قدیمی را اکثرا پایین تر از سطح زمین می ساختند. برای این کارشان هم دو دلیل داشتند: یکی اینکه گرما و حرارت از راه دیوارها منتقل نشود و دوم اینکه دسترسی به آب قنات، چشمه یا رودخانه از سطح زمین راحت تر باشد و بتواند در بالاترین مخرن آن یعنی خزینه جاری شود.

لازم به ذکر است که خزینهٔ حمام پایین از جوی آب پشت سُفت که به طرف دشت پُوسُنجَه جریان داشت و جنب درخت توت 800 ساله واقع در محله سفلی نراق و محل گلابگیری آقای حسن اکبری بود و همچنین چاه آبى که بعدها در شبستان حمام پایین حفر نمودند آبگیری می شد.
معماران ایرانی در ساختمان حمام از سنگ و آجر و ساروج و ملاطی مقاوم در برابر آب و شن و آهک و خاکستر و خاک رس و ... استفاده می کردند و پلاستر سطوح داخلی حمام از خاک رُس و آهک به همراه گیاهی به نام (لوکه) و کاه وب عضا مو استفاده می شد. زیرا این مواد به خوبی در برابر آب مقاومت می کردند.
آب بندی کف خرینه نیز به وسیله قشری از خاک رُس ، موی بز، پیه، موم زنبور عسل، کرباس و ... برای جلوگیری از آب به داخل آتشدان (تون) انجام می گرفت و سپس لایه ضخیمی از ساروج روى آن کشیده می شد.
گِل ولای خزینه هر چند روز یکبار به وسیله لجن کِش کشیده می شد و همه روزه مقداری آهک جهت ضدعفونی آب خرینه به آن اضافه مى کردند.
ساعت کار حمام های قدیمی: در شهرها و روستاها از جمله شهرنراق به نوبت حمام در روز به زنان و شب ها به مردان تعلق می گرفت بدین صورت که قبل از اذان صبح تا طلوع آفتاب مختص مردان بود. از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب زنان استحمام مى کردند و از غروب آفتاب تا پاسی از شب هم در اختیار مردان بود.

نمای فعلی حمام پایین که تبدیل به موزه شده است

حمام کوچیکه: درضلع جنوبی حمام پایین یک حمام کوچک وجود داشت که به آن (حمام کوچیکه) می گفتند. این حمام وصل به حمام بزرگه بود و ورودی آن از کوچه مسجد بود.این حمام قبل از اذان صبح تا طلوع آفتاب به زنان و حمام بزرگه در همین زمان به مردان اختصاص می یافت و هر دو حمام خزینه ای بودند. معمولاً حمام ها در روستا ها در کنار مساجد ساخته مى شدند و قبل از اذان صبح باز می شدند و تا پاسی از شب روز بعد باز بودند.
معماری مسجد از اهمیت بسزایی در شهر و روستا از جمله شهر نراق برخوردار بود و تقریبا بعد از مسجد مهمترین بنای شهر محسوب می شد.
البته ناگفته نماند که ایرانیان تا عصر قاجاریه به داخل خرینه حمام نمی رفتند، زیرا به گفته مورخ معاصر شادوران رحیم زاده صفوی در همه حمام های ایران، درب هاى خرینه بسته بود و یک حوضچه اى به نام (آخور) می ساختند که به خزینه
متصل بود و از آنجا با تاس و لگن آب برداشته و خود را می شستند. و درب هاى خزینه فقط قرن گذشته باز شد و موجب آلودگی گرمابه ها گشت.

علایم مکان حمام:عموماً در کنار درب حمام لنگی را آویزان مى کردند و بر پشت بام آن که اصولا کوتاه و قابل دید عابرین بود، طنابی کشیده و روی آن لنگ و حوله شسته شده در انتظار خشک شدن در آفتاب بودند که همه این علایم عابرین را متوجه وجود حمام می کرد. حمامی ها در شستشوی لنگ و حوله پس از تعطیل شدن حمام سعی فراوان داشتند و از ورود افراد کثیف و ژنده پوش به حمام ممانعت می کردند.
مزد حمامی : در روستا و شهرها من جمله نراق هزینه حمامی را یکجا پس از برداشت محصول از مرد خانواده به صورت غیر نقدی (گندم ، جو، برنج و...) می گرفتند و در شهرهای بزرگ مزد حمام خانوار را سالیانه یا ماهیانه تحت عنوان (ماجبی یا مواجبی ) دریافت می کردند.

وسایل استحمام در حمام های قدیمی:

این وسایل شامل بقچه سورنی (بقچه برای حوله و سوزنی براى نگهداری لباس)، کیسه، مشربه، لیف، تاس، لگن، سفیداب، جام حنا ، لنگ، سنگ پا، گل سرشوی و ... بود و بطور کلی حمام در قدیم محل شستشوی بدن، کیسه کشیدن ، صابون زدن، حجامت، قولنج و مشت مال، ازاله موهای زاید بدن ، تراشیدن سر آقایان، حنا بستن بر سر و خلاصه یک نظافت کامل و جامع بود .

آداب رسوم گرمابه :

در قدیم گرمابه فرهنگ و آداب و رسوم خاصی به ویژه برای عروسی ها و مراسم ملی داشت. مردم در قدیم هفته ای یک بار حمام می رفتند، بویژه شب ها و روزهای جمعه شلوغ ترین روزهای حمام بود. در روزهای پایانی سال خصوصا چند روز مانده به عید ، حمام ها روزهای شلوغی را پشت سر می گذاشتند.

همچنین محل برگزاری حنا بندان عروس و داماد در حمام برگزارمی شد. عین همین حنابندان امروزی را برای عروس و داماد به طور جداگانه درمحل رختکن حمام بر گزارمی کردند و پس از بزن به رقص و شعر خوانی مدت مدیدی را در حمام به جشن و پایکوبی می پرداختند. حمامی و کارگران هم از این کار بهره کافی می بردند وعلاوه بر مزد حمام مقداری نقل ونبات و شیرینی از خانواده عروس و داماد دریافت مى کردند.

در رختکن حمام همیشه برنامه قلیون و چای برای مشتری ها فراهم بود آنهامدتی را دور هم می نشستند و در مورد خبرهاى روز شهر صحبت می کردند . به طور کل حمام ها در قدیم مرکز خبررسانی برای مردم شهر و یا روستا بود. در شهر نراق کارگران و نیروهای انسانى صبح زود درِ حمام ها تجمع مى کردند و کسانی که به کارگر نیاز داشتند به آنجا مى رفتند و از این طریق نیروی انسانی خود را تامین می نمودند .

آیین های حمام رفتن:
1-حمام زایمان:این حمام برای مادر، نوزاد و همراهان انجام می شد و با شادمانی همراه بود.
2-حمام عافیت:حمامی بود که بیمار پس از بهبودى کامل و به شکرانه سلامت و زدودن بدن از بیماری بر گزارمی شد.
3-حمام ویژه اعیاد مذهبی : مخصوص اعیاد مذهبی بود که حمام عید نوروز هم در کنار آنها با مراسم خاص و جالبی انجام می شد.
4-حمام تشرف : هنگام عزیمت به سفرهای زیارتی یا دیدار بزرگان با نیت خاص خود انجام می شد.
5-حمام آشتی و برادری : هنگامی که قهر میان دو نفر تبدیل به آشتی می شد به حمام آشتی کنان می رفتند تا همانگونه که کینه را از روح مى زدایند،تن و بدن خود را هم پالایش و تطهیر کنند.

بوق حمام: نقل است که هر حمام را بوقی بوده که حمامی سحرگاهان در آن می‌دمیده و خفتگان را از گرم بودن حمام و پذیرائی از مشتریان با خبر می‌کرده که هرچه زودتر برای استحمام و غسل مراجعه کنند و اگر تعلل نمایند آب خزینه سرد می‌شود و خورشید طلوع می‌کند، لاجرم نماز صبح قضا خواهد شد.
ندای جامه‌دار حمام (دلاک) هنوز در گوش قدیمی‌ها طنین انداز است: «آی همسایه ها، آی مردا، آی زنها، آی حموم رفتنی ها، بجنبید، آب یخ کرد، آفتاب زد، نماز صبح قضا شد. لحن اطلاع رسانی حمامی‌ها و جملاتی را که ادا می‌کردند طنزگونه و بعضاً موجب خنده و تفریح مردم شهر و روستا بود.

استاد حمامی بر سکوئی در پشت میز چوبی در کنار درب ورود و خروج حمام جای داشت. مردم پس از استحمام و پوشیدن لباس، بقچه حمام را بغل کرده، مزد حمام را پرداخت و خارج می‌شدند.
حمامی‌های قدیمی نراق مردمی دین‌دار و متدین بر این عقیده بودند که اداره کردن حمام شغل با برکتی است و ثواب اخروی دارد. این افراد غالباً با گذشت بودند و این شغل را در کنار کارهای دیگر انتخاب کرده بودند. و به هر چه که مردم به آنها می دادند قانع بودند و همیشه مشتری ها را از خود راضی نگه می داشتند. این موضوع شامل حال دلاک ها و کیسه کش های حمام هم می شد و اگر انعامی هم از طرف مشتری به آنها پرداخت می شد به هر مبلغ که بود قانع بودند.در کل حمامی های نراق خود را وقف مردم کرده بودند و این از صفات و اخلاق نیکو و پسندیده آنان بود. خداوند همشان را رحمت کند.

تبدیل حمام پایین نراق از خزینه ای به دوشی

حمام پایین نراق تا حدود سال 1345 به صورت خزینه ای فعال بود ولی بعد از آن با توسعه تکنولوژی بهداشت و بالا رفتن فرهنگ عامه مردم در سیستم گرمایشی حمام تغییر و دوش حمام جاى خزینه را گرفت. در حمام پایین بدون اینکه تغییراتی در فضای داخلی حمام بدهند فقط قسمتی از فضای ضلع شمالی حمام گود برداری شد و پس از ترمیم و بازسازی مجدد سه دوش جدید در این محل مربوطه نصب گردید و بدین ترتیب درب خرینه حمام برای همیشه بسته شد و تغییرات دیگر در حمام ایجاد نشد و فقط دوش جاى خرینه را گرفت.

چون دوش های حمام در سطح پایین تر از خرینه واقع شده بودند آب خرینه به راحتی در دوش ها جریان داشت.در صحن گرمخانه حمام علاوه بر حوضچه وسط ، یک سکو و یک خوضچه دیگری در کنار دیوار خزینه ساخته شد که محل صابون زدن بود و شیر آب آن هم به خزینه وصل بود. بدین ترتیب حمام پایین از حمام سنتی خزینه ای بدون تغییراتی در بنای حمام ، به حمام عمومی با دوش های بهداشتی تبدیل گردید وتا قبل از تخریب شدن به همین حالت باقی ماند وپس از آن با ساختمان عصارخان تخریب گردد.
حدود یک سوم موزه مردمی امروزی نراق که هیچ شباهتی به حمام عمومی امروزی ندارد متعلق به حمام پایین مى باشد و بقیه آن مربوط به ساختمان تخریب شده عصارخان است.

سایت سلحشوران شهر نراق از جناب آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر اهل شهر نراق از بابت تهیه این پست صمیمانه قدردانی می نماید .