آداب و رسوب - آشنایی با برگزاری مراسم حج در شهر تاریخی نراق

حج (ملاقات خانه خدا) یکی از مهمترین فروع دین است که مسلمانان در دهه اول آخرین ماه قمری (ذی الحجه) به مسجد الحرام در شهر مکه در کشور عربی عربستان سعودی رفته و مناسک خاص آن را به جا می آورند.هر مسلمان در صورت دارا بودن شرایطی خاص ، مکلف است حداقل یک بار در طول عمر خویش آن را انجام دهد.

در کهن شهر نراق در حدود دهه ۳۰ کسانی که می خواستند به مکه مشرف شوند نام آنها از طریق اجتماعات محلی یعنی جاهایی که تجمع افراد در آنجا برگزار می شد مانند محل رختشویی خانه های عمومی، تخت گاه های آب انبارهای قدیمی که محل استراحت افراد سالخورده بود و یا از طریق افرادی که در محل قهوه خانه مرحوم استاد نعمت الله اکبری مستقر در اول بازار شمس السلطنه حضور داشتند، نام حجاج دهن به دهن گشته و به گوش مردم می رسید.

مردم نراق در آن زمان از نظر اطلاع رسانی قوی بودند به طوری که در حداقل زمان ممکن اخبار محلی را از طریق اجتماعات محلی که به اصطلاح به عنوان خبرگزاری بومی عمل می کردند منعکس می نمودند

✅نحوه ثبت نام و دریافت گذرنامه
در دهه ۳۰ چیزی به نام سازمان امور حج و زیارت وجود نداشت بلکه کمسیونی تحت عنوان کمسیون حج در فرمانداری شهرستان ها تشکیل می شد و افراد واجد شرایط به آنجا مراجعه نموده و در صورت پذیرش، نامه ای به آنها داده می شد وسپس آنها به اداره شهربانی می رفتند و گذرنامه می گرفتند و بعد از دریافت ویزا در زمان مقرر با هواپیما عازم جده می شدند.

در آن زمان رسما کاروانی در کار نبود بلکه گروهی به نام (حمله دارها) چندین نفر را جمع می کردند وبا گرفتن حق الزحمه از آنان؛ درطول سفر ، وسایل حرکت و مسکن و دیگر خدمات را تعیین می کردند. البته تهیه غذا وخوراک با خود حاجی بود.
حمله دارها معمولا به عنوان سرپرست زائران یا کاروان دار خوانده می شدند که کار آنها تقریبا شبیه کار مدیر کاروان های حج امروزی بود با این تفاوت که مانند مدیران کاروان های امروزی آنها اختیارات تام نداشتند.

✅کارهای قبل از تشرف به خانه خدا
معمولا زائران نراقی مانند زائران دیگر شهرها قبل از رفتن به خانه خدا به یک روحانی مراجعه کرده و خمس و زکات مال خویش را بر آورد و پرداخت می کردند و در صورتی که همسر هم طلب مهریه می کرد مرد موظف بود که مهریه همسر خود را قبل از سفر بپردازد ولی در شهر ولایت مدار نراق خیلی کم این اتفاق می افتاد وهمسر اکثرا مهریه خویش را می بخشید که این یکی از خصوصیات منحصر به فرد بانوان مومنه شهر نراق بود.

از کارهای دیگر قبل از تشرف، حلالیت طلبیدن از دوستان، اقوام و آشنایان بود و در پایان آماده شدن زائر برای رفتن به خانه خدا در روز معین بود.

✅بدرقه کردن زائر
یکی دیگر از آدابی که تقریبا امروز نیز رعایت می شود مراسم بدرقه کردن زائر است که این بدرقه معمولا با رد کردن زائران از زیر سینی آب و قرآن توسط دوستان و آشنایان صورت می گیرد، تا قرآن در سفر محافظ زائران باشد. زائر هنگام بوسیدن قرآن پولی را تحت عنوان صدقه برای دادن به فقرا کنار می گذارد تا از بلاهایی که ممکن است در سفر به سراغ او بیاید از او دور شود. همچنان دوستان و آشنایان زائر آب موجود در کاسه را پشت سر زائر می ریزند تا صحیح و سالم از مسافرت برگردد.

✅چاووش خوانی
آیین چاووش خوانی نیز یکی از رسوماتی است که مردم قبل از تشرف حجاج به خانه خدا و کربلای معلی و مشهد مقدس و بعد از باز گشت هم اجرا می کردند و اکنون نیز همچنان این آیین منهای مسافرت به مشهد رضوی در میان مردم شهر نراق زنده است.
در روز عزیمت زائر به مکه ، مردم نراق و دوستان و آشنایان اطراف منزل او جمع می شدند و پس از رد کردن زائر از زیر قرآن ، چاووش خوانان نراق شروع به چاووش خوانی می کردند و مردم هم با ذکر صلوات و خداحافظی با زائر ، او را از منزل تا میدان اصلی شهر که در زمان قدیم یک میدان خاکی بود زائر را به سمت تهران بدرقه می کردند تا از آنجا به فرودگاه مهرآباد رفته و با هواپیما عازم جده گردد.

✅پخت آش پشت پا
آش پشت پا یکی از غذاهایی است که واقعا خوشمزه است. این آش سه روز بعد از رفتن زائر با جمع شدن اقوام و فامیل کنارهم و با یاد کردن از صفات نیک و پسندیده کسی که زیارت رفته،پخته شده و معمولا علاوه بر اعضای فامیل بین همسایگان محله نیز توزیع می شد و این رسم قدیمی هنوز هم در نراق رایج است و در تمام سفرهای زیارتی آش پشت پا طبخ و توزیع می گردد .

✅جا خالَگی
جا خالگی یکی از رسومات قدیمی در شهر نراق است که با سوغاتی نسبت مستقیم دارد. در گذشته دوستان وآشنایان بعد از رفتن زائر به حج ،وسایل کادویی یا آجیل و شیرینی محلی مانند جوزغند یا گردو و بادام تحت عنوان (جاخالَگی) به منزل زائر می بردند تا یاد او را زنده نگهدارند. وزائری هم که در سفر بود نیز سوغاتی را برای کسانی که برای او جا خالگی هدیه کرده می آورد و به آنها تقدیم می نمود .
جا خالَگی(جا خالی)یک گویش نراقی است که قدیمی های نراق با نام آن آشنایی دارند و در برخی شهرها به نام (جا خالی) رسم است.
در طول مدت سفر نیز در نراق رسم بود که اقوام وآشنایان خانواده حاجی را تنها نگذاشته و مرتب به دیدار آنها بروند تا جای خالی حاجی احساس نشود و به سلامتی از سفر حج برگردد.

✅ باز گشت حاجی از مکه به وطن
در ایام قدیم در نراق رسم بود زمانی که زائر از سفر حج باز می گشت مردم به همراه چاووش خوانان جلوی " باغ مشهدی" روبروی پمپ بنزین به پیشواز می رفتند و با استقبال گرم ورود او را به شهر گرامی می داشتند. به محض رسیدن زائر به نراق مردم خونگرم و میهمان نواز به او خیر مقدم می گفتند و به روبوسی و زیارت قبولی می پرداختند.
چاووش خوانان هم با صدای گرم خویش جلوه ویژه ای به این مراسم می بخشیدند. در طول مسیر که شروع آن از جلو باغ مشهدی و پایان آن داخل شهر بود چاووش خوانان در جلوهمراهان شروع به مولودی می کردند و همراهان هم با گفتن سلام وصلوات با آنان همکاری می نمودند. در طول مسیر مرتب به جمعیت استقبال کننده اضافه می شد.
چاووش خوانان قدیم عبارتند از مرحومان : محمدعلی توکلی، بهارعلی مداحی، حبیب الله حسنی،سید جمال موسوی،حسن کاظمی،غلامحسین قاسمی , سلطانعلی مرادی و ... بودند .
موقعی که زائر به جلو منزل می رسید گوسفندی جلوی او قربانی می کردند و آخرین کلام چاووش خوان با جمله : به سر بریده صحرای کربلا صلوات ،به مراسم خاتمه می داد .

✅نشستن زوّار در خانه
زائری که از خانه خدا بر می گشت معمولا به مدت ۳ روز از صبح تا شب در خانه می ماند تا اقوام ،دوستان وآشنایان برای زیارت قبولی به خانه او بیایند و او نیز از فضائل ودیدنی ها و خاطره های سفر برای آنها تعریف می کرد. این زائران در طول این سه روز به صرف ناهار و شام و با غذاهای سنتی مانند آبگوشت ؛ تاس کباب و کله جوش و... از میهمانان پذیرایی می کردند چون مانند امروز برنج در دسترس نبود و پذیرایی کاملا سنتی بود.
از روزی که از مکه می آمدند درب منازل آنها تا ورود آخرین میهمان ، به روی آنها باز بود حتی اگر دیدار به هفته و بیشتر هم می رسید و این خود از خصوصیات بارز میهمان نوازی نراقی ها بود .

 

امروزه به دلیل بالا رفتن سطح زندگی این دید و بازدیدها و پذیرایی ها در سالن های پذیرایی و تالارهای مخصوص صورت می گیرد و زائر با شیرینی و انواع غذاهای متنوع از میهمانان پذیرایی می کند و به اصطلاح ولیمه می دهد و در کل دید و بازدید و پذیرایی در همین جا خاتمه می یابد.
ولی برای برخی از اقوام نزدیک دید و بازدید و پذیرایی در منزل تا چند روز ادامه دارد. در پایان هم حاجی سوغاتی را که از مکه آورده است بین اقوام و کسانی که برای او جاخالگی هدیه داده تقسیم می کند.

امروزه سازمان حج و زیارت متولی امور حج برای حاجیان می باشد که در گذشته این سازمان وجود نداشت و در کل رفت و برگشت زائران خدا نسبت به قبل راحت تر وآسان تر گردیده است.
بعد از اینکه زائر حاجی شد در صورت استطاعت همه ساله در روز عید قربان گوسفندی قربانی نموده و گوشت آن را بین فقرا و مستمندان تقسیم می کند . این کار یک سنت است و مردم نراق این روز و عید قربان را گرامی می دارند.

سایت سلحشوران شهر نراق از پژوهشگر و نویسنده ارزشمند آقای مرتضی علی آقایی از بابت تحقیق در خصوص این پست تقدیر و تشکر می نماید .