آشنایی با واژه های گوسفنداری در شهر تاریخی نراق

 فرق نَربز و بُزِنر چیست‌؟

نَربُز به  بُزنرِ اَخته می گویند که همیشه جلو گله حرکت می کند و به نام بُزِ جلو رو، سَرگله یا بز پیشاهنگ هم گفته می شود. ولی بز نَر به گویش نراقی همان کَل می باشد که معمولا به نام یه بُر، دوبُر می گویند که وظیفه آن تولید مثل و افزایش نسل در گله می باشد .

معمولا در شهر نراق، چوپان ها برخی از بزغاله های نَر را که از نةر شکل ظاهری  و برخی خصوصیات دیگر مانند هیکل ، شاخ ها با سایر بزغاله ها ی نر فرق دارند در سال اول یا زودتر آنها را اَخته نموده و به عنوان نَربُز انتخاب می کنند.
معمولا از نربزها در گله های گوسفندان بیشتراستفاده می شود تا گلهٔ بزها ؛ چرا که گوسفند مانند بز با هر شرایطی سازگار نیست ولی بز می تواند به راحتی خود را با شرایط محیط آشنا نماید.
در صورتی که گوسفند نیاز به یک راهنما دارد که چوپان ها با داشتن چند نربز این مشکل را حل می کنند. به گردن هر نربز زنگوله بزرگ فلزی که به گویش نراقی به آن(کَلَک) می گویند می آویزند.این نربز ها با آموزش هایی که از طریق چوپان فرا می گیرند با گوسفندان ارتباط بر قرار کرده و گوسفندان هم در زمان کوتاه با رفتار و حرکات و صدای زنگوله این بزها آشنا می شوند.

 یک چوپان گله را طوری سازماندهی می کند که حداقل ضایعات و مرگ و میرها و اتلاف منابع را در پی داشته باشد. او سگ گله را طوری تربیت می کند که گاهی در عقب گله حرکت کرده و گاهی در جلو و اطراف وظیفه خود را انجام دهد. چوپان حیوانات کم سن وسال را در بغل می گیرد و یا در میان بزرگتر ها رها کرده تا راه  و رسم حرکت و زندگی اجتماعی را فرا گرفته و به قول معروف ، حیوان بتواند روی پای خود بایستد.او از رفتن گله به کنار جاده و نقاط آسیب رسان جلو گیری می کند و تمام تلاشش معطوف به این است که همه در یک راستا حرکت کنند ودر یک چتر امنیتی خاص و محدوده مشخصی قرار داشته باشند.

همچنین نربز ها را طوری آموزش می دهد که همیشه در جلو گله حرکت کرده و هدایتگر گله باشند. چوپان با بکارگیری یک سری الفاظ ، اصوات، وحرکات و استفاده از چوب دستی، حس مشارکت ،همکاری و کار تیمی را در گله تعلیم و گسترش می دهد. این گونه است که سازماندهی گله و رهبری آنان برچوپان آسان می گردد. بنابراین چوپان در قبال کارش مسئولیت پذیر است و احساس مسئولیت می کند.
نربز ها همیشه در جلو گله حرکت می کنند.ودر مدت کوتاهی گوسفندان با صدای زنگوله هایی که به گردن آنها آویخته شده آشنا می شوند.این بز ها به هر طرفی که بروند گوسفندان هم به دنبال آنها حرکت می کنند واحیانا اگر گوسفندی از گله عقب بماند یا گُم شود با صدای این زنگوله ها به راحتی می تواند گله را پیدا کرده وبه آن ملحق شوند.

 به همین علت است که این بزها را بز جلودار گله یا جلورو که همان نربز هست می گویند.اگر یک گله گوسفند را در حال حرکت مشاهده کنید نربز ها به راحتی در جلو گله قابل رویت می باشند.

بنابراین با توجه به آنچه گفته شد، در یگ گله، بزنر هدایت گله را عهده دارد وسگ گله حفاظت از گله و چوپان گله سازماندهی ، هدایت گله را عهده دارمی باشد.
در گله های بز،هم نربز وجود دارد ولی تعداد آنها از نربز های گله گوسفند کمتر است چرا که بز در هر شرایطی می تواند خود را از مهلکه نجات دهد ، سخت ترین راه ها وجاها را که گوسفند قادر به حرکت در آنها نیست بز به راحتی طی می کند. به همین علت است که گله های بز را بیشتر به مناطق ییلاقی و کوهستانی در نراق برای چرا می برند و گوسفندان را در مناطق هموار و تپه ها و کوهپایه ها می چرانند.

و امّا بُز نَر که در مورد آن به اختصار گفته شد برای زاد و ولد در گله از آن استفاده می کنند. گوسفندان نر در تمام فصول سال در داخل گله نیستند و سالی یکی دو ماه در خارج از گله به سر می برند. در زمان قدیم در نراق چوپان ها ، کَل ها و قوچ های گله را در تابستان به خاطر آمادگی برای باروری گوسفندان در موعد مقرر، یکی دو ماه خارج از گله نگهداری می کردند و آنها را جداگانه تغذیه یا چرا می کردند و تا آخر تابستان آنها خارج از گله بودند و بازگشت مجددا آنها به گله منوط به برگزاری یک آیین سنتی به نام کلاقوچ بود که در اول پاییز این آیین که مختص چوپانان و گله داران نراق بود انجام می گرفت.

در این روز اقوام و آشنایان و زنان در محل برگزاری مراسم که معمولا سرِ چشمه ها یا قنوات انجام می شد حاظر می شدند و بساط ناهاررا بر پا می کردند . شیرینی مراسم نوعی شیرینی به نام  چنگال  یا چنگ مال بود که ترکیبی از شیره ، روغن بومی ، نان محلی تازه بود. یکی از حاضرین یک دیگ یا بادیه فراهم می کرد و مواد شیرینی را داخل آن می ریخت و چنگ می زد تا شیرینی آماده شود ؛ سپس به حاظران می داد تا میل نمایند. در این مراسم میوه و تنقلات هم برای میهمانان آماده بود و هر رهگذری هم که در این روز از محل مراسم عبور می کرد او را میهمان می کردند.
پس از صرف ناهار و شیرینی ، حاضران گوسفند های نر را به نزدیک گله می آوردند و سپس یک راس کَل و یک راس قوچ را به نمایندگی از طرف سایر گوسفندان نر انتخاب می کردند و به شاخ کَل ها دو عدد انار یا میوه دیگر می زدند و به پیشانی قوچ ها هم که شاخ نداشتند مقداری آب انار یا ... می مالیدند و با ذکر صلوات آنها را به داخل گله رها می کردند.

در این لحظه زنان خانواده هم به رقص و پایکوبی و لی لی کردن می پرداختند و به چوپان تبریک می گفتند وهدایایی هم به او تقدیم می کردند .این روز (اول پاییز) را به عنوان روز آغاز باروری گوسفندان در نظر می گرفتند و با توجه به مدت بارداری گوسفندان که پنج ماه به طول می انجامید ، روز اول اسفند زایمان گوسفندان شروع می شد. این کار برنامه ریزی شده بود و این اصطلاحی را که دامداران  وهمه مردم نراق برای زایمان گوسفندان در نراق داشتند یعنی(امشب شب اسفنده زاییدن گوسفنده)بدون حکمت نبود و یک کار برنامه ریزی و حساب شده بود .

آیین کلاقوچ نراق در منطقه حرف اول را می زد که می شد به عنوان یک آیین منحصر به فرد نراق آن را ثبت میراث فرهنگی نمود ولی متاسفانه به مرور زمان کمرنک و در حال حاظر به سمت منسوخ شدن پیش می رود که امید است گله داران عزیز نراق نگذارند این یادگار پدرانشان به بوته فراموشی سپرده شود و مجددا با برگزاری هر چه با شکوه تر آن را احیا نموده و زمینه ثبت آن را در میراث فرهنگی کشور فراهم نمایند.

سایت سلحشوران شهر نراق ؛ از محقق و نویسنده گرانقدر جناب آقای مرتضی علی آقایی از بابت تهیه این پست سپاسگزار می باشد .