معرفی کتاب در خصوص شهر نراق(27) کتاب " تاریخ اجتماعی کاشان

کتاب " تاریخ اجتماعی کاشان  "

مولف حسن نراقی (تولّد 1273 ـ وفات دی 1368 شمسی) فرزند میرزا محمّدحسین بن حاج ملاّ محمّدعلی بن ملاّ مهدی آقا بزرگ چاپ اول آن سال 1345 و چاپ دوم آن سال 1365 توسط انتشارات علمی و فرهنگی منتشر گردیده است .

 

توضیحات سلحشوران شهر نراق :

تاریخ اجتماعی کاشان در 387 صفحه در هفت بخش تنظیم گردیده است. بخش اول کلیات و اوضاع طبیعی و اجتماعی کاشان - بخش دوم دورنمای تاریخی – بخش سوم هزاره دوم هجری – بخش چهارم صنایع محلی کاشان و تحولات تاریخی آن – بخش پنجم اوضاع و احوال کاشان و مردم آن در عهد قاجاریه – بخشش ششم دوره مشروطیت و غائله نایب حسین کاشی – بخش هفتم دوره جدید را شامل می شود .

گزینه هایی از کتاب تاریخ اجتماعی کاشان در خصوص نراق و نراقی ها به شرح ذیل می باشد:

+ مولف در صفحه نوزده در خصوص مهدی نراقی نوشته : از نظریه های صائب برادر ارجمند و دانشمندم آقای مهدی نراقی چنانچه در حاشیه صفحه 141 همین کتاب یادآوری شده در بسیاری از موارد برخوردار بوده ام .

+ در صفحه 141 باز در خصوص مهدی نراقی نوشته :

نسخه عکسی از مجله تحقیقات در باره یهود را بدست آورده به کمک و همکاری برادر معظم و دانشمند خود آقای مهدی نراقی (رئیس پیشین کمیسیون ارز) که علاوه بر تسلط کامل به زبان های فرانسه ؛ انگلیسی ؛ عربی و ترکی به خط و زبان عبری هم آشنا هستند مورد استفاده قرار دادم .

 + در صفحه 156 علامه ملا محمد مهدی نراقی سال 1192 در خصوص زلزله کاشان و حومه و کُشته شدن بالغ بر هشت هزار نفر که در خاتمه جلد دوم کتاب جامع الافکارش یادآوری نموده و نگارنده نوشته :

 
همچنانکه دانشمند یگانه و حکیم ربانی ملا محمد مهدی ابن ابی ذر نراقی نیز در پایان یکی از آثار علمی خود که همزمان با آن حادثه بوده شمه ای از گرفتاری و پریشان حالی خویش را اشعار داشته . وخلاصه ترجمه فارسی آن از این قرار است :

از جمله مصائب و محنت های بیشمار این ایام زلزله سهمگین و بنیاد کن بود که جمیع ابنیه و مساکن مردم کاشان را منهدم ساخت بطوریکه ناچار بقراء و مزارع خارج شهر پناهنده گشته ایم در حالیکه بسیاری از اقربا و دوستان خود را از دست داده و داغ جانسوزی از فقدان یکی از فرزندان دلبندم که بر اثر شیوع بیماری مهلک وبا جان سپرده در دل دارم . و بدتر از همه وحشت و اظطراب عمومی است که اخیرا به واسطه مُردن پادشاه وقت سرتاسر کشور را فرا گرفته امنیت و آسایش را از ملک و ملت سلب کرده است .

+ در صفحات 159 و 160 نقش رهبری ملا محمد مهدی نراقی در جهت جلوگیری از تعدی به مردم کاشان و ملاقاتش با آقا محمد خان نوشته :

پس از مرگ کریم خان زند نیز عبدالرزاق خان از راه وفاداری به خاندان او به دشمنانش تسلیم نشده و سپاهیان آقا محمد خان را به کاشان راه نداد . تا سال 1198 به روزگار پادشاهی جعفرخان برادرزاده کریم خان که آقا محمد خان پس از تسخیر سایر بلاد با اردوی بزرگ و مجهزی بسوی جنوب ایران عزیمت نمود . نخستین برخورد او در قم با نجف خان زند بود که چهار هزار تن مردان جنگی او را شکست داده و متواری ساخت ؛ و خود بسوی کاشان پیشروی می نمود تا حدود نصر آباد و علی آباد کاشان که با نیروهای دوازده هزار نفری احمد خان افغان روبرو شد . در نبرد سختی که میان آنها در گرفت لشکریان آقا محمد خان قلب سپاه احمد خان را شکافته اردوی او را بطوری پراکنده ساختند که اثاث و اسباب جنگی خود را به کاشان ریخته از راه قهرود بسوی اصفهان گریختند . آقا محمد خان که از عقب آنها به کاشان رسید در خارج شهر فرود آمد و غنائم فراریان را تاراج و تصرف نمود .

عبدالرزاق خان حاکم و مدافعین شهر تا این هنگام در پناه برج و باره مستحکم آنجا پایداری می کردند ؛ اینک که با حریف زورمندی روبرو شده و از پشت سر هم امیدواری و تکیه گاهی نداشتند ناگریز از راه صلح و آشتی درآمده پیشوایان روحانی شهر به رهبری ملا محمد مهدی نراقی به ملاقات آقا محمد خان در اردوگاه خارج شهر رفته تقاضای تامین جانی و مالی برای عبدالرزاق خان و مردم کاشان نمودند ؛ و او هم بنا به مصلحت خویش پذیرفته به اصفهان عزیمت نمود .

+ در صفحات 161 و 162 تعدادی از مشاهیر فرهنگ و دانش سده دهم تا دوازدهم هجری کاشان و نراق نوشته شده و در خصوص فاضلین نراقی و خاندانش آورده است : همچنانکه در آغاز دوران صفویه گفته شد ؛ کاشان بر اثر سوابق تاریخی در مذهب شیعه که هماهنگی کاملی با سیاست مذهبی و اجتماعی پادشاهان آن سلسله داشت ؛ مورد نهایت توجه و بلکه بهره برداری سیاسی آنان قرار گرفت .

در عهد شاه طهماسب این شهر مرکز علمی و مرجع امور دینی و نظارت کلی بر محافل و مشاغل شرعی کشور گردید ؛ و بدنبال آن نیز نهضت بزرگ علمی در آنجا پدید آمد ؛ که تا اوایل سده چهاردهم همچنان توسعه و ادامه یافت .
دانشمندانی نامدار و گرانمایه در علوم و فنون عصری بوجود آورد ؛ که نه تنها مظهر کامل معارف سه قرن متوالی آن دیار بشمار رفته ؛ بلکه هر یک در فن خود سرآمد همکنان و شاخص فرهنگ و دانش ایران در زمان خود شناخته شده اند .

مانند ملا محمد محسن فیض در حکمت الهی و حدیث و کثرت تالیفات سودمند ؛ و ملا محمد مهدی نراقی حکیم اخلاقی و محققی جامع ذوفنون و فرزند وی ملا احمد نراقی فقیهی مسله و بی نظیر و مجتهدی جامع و ادیب ؛ و همچنین اولاد و بازماندگان با دانش و بینش آنان و برخی دیگر از ستارگان فروزان دانش و ادب این دیار (نراق کاشان) که از سده دهم تا دوازدهم تجلی نموده اند .

+ صفحه 166 در معرفی پیشوایان نامی و جامع علوم دینی نراق و کاشان نام علامه ملا محمد مهدی بن ابی ذر نراقی می درخشد :
ملا محمد مهدی بن ابی ذر نراقی (در گذشت 1209) معروف به محقق نراقی که برخی از مترجمین احوالات رجال او را خاتم الحکماء والمجتهدین خوانده اند(1) . آثار علمی و تالیفات او علاوه بر معارف اسلامی در همه اقسام حکمت و فلسفه از الیات و طبیعیات و انواع علوم ریاضی از هیئت و هندسه مسطحه و فضائی و اخلاق و غیره بالغ بر سی مجلد مشروح و مفصل می گردد که اغلب آنها گمنام و شاید منحصر به همان نسخه اصل باشد بطوریکه حتی مترجمین احوالات او هم از نام و نشان فهرست مولفات وی بی اطلاع بوده اند(2) . و از مصنفات مشروح و علمی او فقط دو کتاب چاپ و منتشر گشته ؛ یکی کتاب مشکلات العلوم که نمونه ای ایست از احاطه وی به علوم و فنون گوناگون و دیگر کتاب جامع السعادات در علم اخلاق(3( .  در پاورقی صفحات 166 و 167 کتاب تاریخ کاشان در خصوص دانشمند نامی دنیا ملا محمد مهدی نراقی افزوده شده :

1- صفحه 186 جلد سوم کتاب ریحانه الادب و صفحه 23 و 92 لباب الالقاب و مقدمه کتاب نخبه البیان به قلم حسن نراقی " خاتم الحکماء والمجتهدین " وی تاکید شده است . و نیز داستان مفاضات علمی ملا محمد مهدی نراقی و قاضی بزرگ بغداد( در صفحه 242 کتاب خزائن) نمونه ایست از جامعیت و نبوغ علمی نراقی که در عصر خویش منحصر به فرد و بی نظیر بوده است .
2- از کلیه این قبیل نویسندگان رجالی فقط دو تن از دانشمندان معاصر علامه محمد مهدی نراقی که حضور وی را هم درک کرده اند مصنفات او را در شرح حالی که نوشته اند تمام و کمال ذکر کرده اند . یکی از آنها سید حسن زنوزی در کتاب گرانبهای ریاض الجنه و دیگری ابوالحسن مستوفی غفاری در تاریخ گلشن مراد و هیچ یک از این دو کتاب سودمند تا کنون بچاپ نرسیده است . ولی اکنون مجموعه ای از مصنفات عالم ربانی ملا محمد مهدی نراقی شامل چندین نسخه اصل بخط مصنف و نسخ معتبر خطی و عکسی و همچنین برخی از آثار علمی سایر اعلام خاندان نراقی در اختیار نگارنده(حسن نراقی) می باشد؛ که در یکی از کتابخانه های عمومی در دسترس ارباب دانش و پژوهش گذارده خواهد شد .

3- کتاب جامع السعادات علامه ملا محمد مهدی نراقی که بارها چاپ آن در ایران و نجف تجدید شده مورد توجه دانشمندان دنیای اسلامی قرار گرفته چنانچه یکی از محققین علمای کشور لبنان به نام شیخ حبیب آل ابراهیم در کتاب نفیس خود موسوم به الیتمه(فی بیان البعض من منتخبات الکتب الحدیثه والمقدمه)قدر و منزلت جامع السعادات را تا عالی ترین مرتبه شاهکارهای معدود اسلامی بالا برده . زیرا که او در نتیجه تتبع و تحقیقات خود از جمیع کتابهای علمای سنی و شیعه عرب و عجم که در کلیه علوم و معارف قدیمه تالیف نموده اند هیجده کتاب ممتاز را به منزله شاهکارهای علمی درجه اول از همه علوم و فنون برگزیده( البته پس از قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه) آنگاه به تعریف و توصیف کتاب و شرح احوالات مولفین آنها پرداخته است. از آن جمله در علم اخلاق جامع السعادت ملا محمد مهدی نراقی را بهترین کتاب این فن شناخته و سپس احیاءالعلوم غزالی را نام برده و بر آن خورده گیریها کرده است .

+ در صفحات 245 و 246 نوشته : در سال 1225 فتحعلی شاه برای بازدید ساختمان های مدرسه و باغ شاه که به انجام رسیده بود به کاشان آمد و رقباتی از املاک خالصه دولتی را هم وقف بر مدرسه کرد و تولیت آنها را به حاجی ملا احمد نراقی واگذار نمود .

+ در صفحه 247 در خصوص حکم جهاد ملا احمد نراقی در جنگ روس نوشته:

سال 1241 قمری(194 سال قبل) هنگام جنگ ایران و روس که پیشوایان روحانی حکم جهاد دادند ؛ از کاشان نیز به گفته نویسندگان آن عصر حاجی ملا احمد نراقی که از تمام علمای اثنی عشری فضیلتش زیادتر بود به اتفاق حاجی ملا محمد نراقی فرزند وی که او نیز از قدوه(پیشوا – مقتدا) مجتهدین بود به تهران آمدند و سپس به آذربایجان عزیمت کرده و در چمن سلطانیه به اردوگاه ایران پیوستند . در آن ایام اسماعیل خان حاکم کاشان نسبت به مخالفین محلی خود با نهایت سختی و شدن عمل رفتار می کرد.

+ در صفحه 248 در خصوص فوت علامه حاج ملا احمد نراقی آورده : سال 1244 قمری(191 سال قبل)بر اثر بیماری وبا که در این سال شیوع پیدا کرد و عده تلفات آن در تهران بالغ بر ده هزار نفر گردید در کاشان هم با آنکه اغلب اهالی پراکنده و متواری شدند معهذا بسیاری تلف شدند از جمله حاجی ملا احمد نراقی نیز بر اثر بیماری وبا جان سپرد .
+ در صفحه 251 در ارتباط با ملاقات محمدشاه قاجار (۱۴ دی ۱۱۸۶ تبریز - ۱۴ شهریور ۱۲۲۷ تجریش) فرزند عباس‌میرزا با حاج ملا مهدی نراقی نوشته :

وقتی محمد شاه به کاشان رسید برای دلجویی مردم به خانه حاجی ملا مهدی بن ملا مهدی فاضل نراقی رفته و بر حسب خواهش وی مالیات نانوایی و قصابی و دباغی کاشان را که مبلغ گزافی بود بخشید و میزبان خود را که تا آن ایام مشهور به آقا کوچک بود به آقا بزرگ ملقب نمود .

متن فرمان محمد شاه که در سنگ نوشته بالای سر درب مسجد و مدرسه آقا بزرگ در کاشان آمده " بحکم محکم شاهنشاه عادل باذل محمد شاه قاجار خلداله ملکه و احسانه ؛ حسب الخواهش جناب شریعت آداب حجت الاسلام ملا محمد مهدی نراقی منال دیوان قصابی و دباغی کاشان بموجب فرمان مبارک و تحفیف مقرر آمده از تکالیف دیوانی معاف خلاف کننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شوند . محرم الحرام 1256 (179 سال قبل) .

+ در صفحات 262 و 263 در خصوص ممانعت عالم شیعه حاجی ملا محمد نراقی از بابی گری مردم کاشان نوشته:
در آغاز دعوت بابیه به پیشوایی سید علی محمد شیرازی معروف به باب نخستین مبشر و پیک مذهبی او به نام ملا حسین بشرویه به کاشان آمده ادعای باب را نزد حاجی ملا محمد نراقی رئیس علمای شهر اظهار و مدارک او را ارائه نمود .

ملا محمد نراقی پس از ملاحظه آنها ؛ بطلان دعاوی و سخافت مستندات وی را اثبات و به او اخطار کرد که در کاشان توقف نکند . ملا حسین چند تن از مردم بازاری را به سخنان خود فریفته عازم تهران شد .

+ در صفحه 268 عکسی از نمای گنبد مسجد و مدرسه آقا بزرگ مربوط به خاندان نراقی از بناهای دوره قاجاریه را نمایش داده است .
+ در صفحه 281 اشعاری اثر طبع شاعر کاشانی حسینعلی منشی فرزند محمد صادق(1256 ش – 1349 شمسی )در خصوص گاهواره علم و هنر منطقه کاشان و نقش و اهمیت فاضلین نراقی قید گردیده است :

شهر کاشانست آن شهری که در ایام پیش
داشت در علم و هنر هر جا به عالم اشتهار
اطلس گلدار آن میرفت تا روم و فرنگ
مخمل زرتار آن می بود در چین و تتار
نقش کاشی های زیبایش به چندین آب و تاب
داده زینت بر در و دیوار هر شهر و دیار
این همان شهر است کز آن مردمی برخاستند
کز همه در صفحه تاریخ باشد یادگار
فاضل فحل (بسیار دانا) نراق داشت در بومش مکان
فیض و بابا افضل الدین داشت در خاکش مزار
گه بدامانش صباحی بود گاهی محتشم
گه سپهر و گه صبا را بود مهد و گاهوار
گاه شیبانی نمودی تربیت گاهی کلیم
گه غیاث الدین جمشید آن شهیر نامدار
هم صنیع الملک ها آورد است اندر وجود

هم کمال الملک ها پرورده است اندر کنار

+ در صفحه 282 در خصوص مشاهیر دانشمندان و اساتید بزرگ حوزه های علمی دو قرن اخیر به فاضلین نراقی و خاندانش اشاره کرده و نوشته :

از جمله ضایعات مهم و جبران ناپذیر فتنه افغان پراکندگی محافل بزرگ فرهنگی ایران بود بطوریکه دانشمندان و طلاب علوم عالیه ناگزیر به حوزه های علمی کشور عراق روآور شدند ؛ تا آنکه اواخر سده دوازدهم هجری شهر کاشان در پرتو شخصیت علمی و جامعیت ملا محمد مهدی نراقی مرکز پر مایه ترین حوزه فرهنگی ایران گردید . چنانکه طلاب حوزه های درس عتبات نیز در پایان تحصیلات خود به کاشان آمده علوم و فنون عقلی و نقلی را در محضر وی تکمیل می نمودند .

پس از درگذشت نراقی اول نیز مرکزیت علمی آنجا در پیرامون حاجی ملا احمد نراقی و برادران وی و فرزندان آنها که هر یک مسلم عصر خویش بودند همچنان دایر و پایدار ماند ؛ تا آنکه از محیط علمی آن دیار دانشمندان بزرگ و نامور در علوم و فنون گوناگون پدید آمدند که ترجمه احوالات آنها در مآخذ و منبع عصری آورده شده ( از آن جمله کتاب های : مرآت قاسان ؛ المآثرو الاآثار ؛ لغت نامه دهخدا جلد قاجاریه ناسخ التوایخ و صفحه 89 تا 91 جلد یک زندگانی امام موسی کاظم ؛ مکارم الاآثار و مردان بزرگ کاشان . لباب الاالقاب ؛ مجلدات اعلام الشیعه و الذریعه الی تصانیف الشیعه ؛ العندییل – الحقایق الناصعه و غیره)

+ در صفحه 283 در خصوص مشاهیر دانشمندان و اساتید بزرگ حوزه های علمی دو قرن اخیر به چند تن از علمای شهر نراق اشاره کرده :

- میرزا ابوالقاسم نجل علامه نراقی اول(درگذشت 1256) بعد از حاج ملا احمد مدرس حوزه علمیه آنجا بوده است . و بعد از او نیز حاج ملا مهدی نراقی دوم معروف به آقای بزرگ  
- حاجی ملا محمد نراقی(درگذشت 1297)
- حاجی میرزا فخرالدین نراقی( 1325) مجتهد جامع و مدرس علم فقه

- میرزا محمد حسین نراقی(1319) مجتهد اصولی
+ در صفحه 286 شجره اعلام و مشاهر خاندان نراقی با تاریخ درگذشت آنان را به زیبایی هر چه تمامتر نوشته است .
+ در صفحه 287 در خصوص تجدید رونق شعر و ادب ؛موسیقی و هنر در منطقه کاشان به معرفی تعدادی پرداخته که از جمله آنان حاج ملا احمد نراقی متخلص به صفایی می باشد .
+ در صفحه 292 شجره هنرمندان خاندان غفاری کاشانی و ابوالحسن مستوفی مرقوم شده که در پا ورقی به کتاب "نخبه البیان (تشبیه، استعاره و محسنات بدیعه) اثر علامه ملا محمد مهدی نراقی اشاره شده است .

+ در صفحه 296 آثار و ابنیه مهم دوره قاجاریه در کاشان مرقوم و در خصوص مدرسه آقا بزرگ متعلق ه نراقی ها نوشته : مدرسه و مسجد آقا بزرگ که از ابنیه مجلل و با شکوه کاشان می باشد و بانی آن حاجی محمد تقی خانبان پدر زن آقای بزرگ( نراقی) در سال 1268 بوده است .

+ در صفحه 297 عکس قسمت های بالا و پایین محراب گنبد مسجد و مدرسه آقا بزرگ(متعلق به نراقی ها) یا مجموعه ای از صنایع : کاشی سازی ؛ گچ بری ؛ کتیبه نویسی ؛مقرنس کاری و نقاشی نیمه دوم سده سیزدهم را اشاره کرده است .
+ صفحه 300 در بخش ششم کتاب تاریخ اجتماعی کاشان طی دوره مشروطیت و نقش موثر علمای نراق در مقابله با غائله نایب حسین کاشی نوشته شده :

در آغاز این نهضت هنگامیکه پیشوایان روحانی مرکز به قم مهاجرت کردند از کاشان نیز حاجی میرزا فخرالدین رئیس خاندان نراقی به یاری آنها برخاسته با گروهی از همراهانش رهسپار قم گردیدند . پس از صدور فرمان مشروطیت نخستین اثر آن در کاشان افتتاح مدرسه علمیه بود .

در پاورقی مدرسه علمیه افزوده شده : استاد نظام وفا در صفحه 20 کتاب "یادگار اروپا" می نویسد : سال اول مشروطه مدرسه ای به نام مدرسه علمیه به طرز مدارس امروزه به وسیله دانشمند شهید آقا علی نراقی و چند نفر دیگر تاسیس و غلامرضا معارفی که از آزادیخواهان روشنفکر بود نظامت آن را به عهده گرفت .

+ صفحات 302 و 303 در خصوص گرفتاری آزادیخواهان در استبداد صغیر و دستگیری آقا علی نراقی نوشته شده : پس از توپ بستن به مجلس شورای ملی ؛ محمدعلی میرزا دوباره مدیر السلطنه را با اختیارات تامه برای سرکوبی مشروطه خواهان حاکم کاشان نمود . واو از بدو ورود به منظور ایجاد ترس و وحشت در میان مردم و دست اندازی به آزادیخواهان و پر کردن جیب های خالی خود و دستیارانش با شدت عمل تمام شروع به زدن و بستن و حتی گوش و بینی بریدن نمود . ... آنگاه به کسان و نزدیکان آقا علی نراقی رهبر آزادیخواهان پرداخته ؛ گرفتاری های گوناگون برای آنها فراهم ساختند و حتی گروهی فراش و اوباش به مدرسه علمیه که از آثار مشروطه و از مراکز تجمع آزادیخواهان بود ریخته ؛ اسباب و اثاث آن را شکسته و غارت کرده مدرسه را تعطیل نمودند(شماره 1 سال سوم روزنامه مجلس(.

مدیرالسلطنه با گزارش های متعدد خود به مرکز دستور مخصوصی برای دستگیر کردن و تبعید آقا علی نراقی به دست آورده و مترصد وقت بود ؛ تا آنکه پس از فراهم ساختن مقدمات نقشه کار خود یک روز که نراقی عازم رفتن به تلگرافخانه بود قریب یکصد نفر فراش ها و مامورین مسلح حاکم ناگهان به وی و همراهانش هجوم آور شدند و پس از متفرق ساختن اطرافیان آقا علی نراقی را به دارالحکومه کاشان جلب نمودند و بر حسب دستوراتی که داده شده بود در بین راه نیز از ضرب و جرح وی کوتاهی نکردند . اما انعکاس این واقعه در شهر کاشان هیجان بزرگی پدید آورد ؛ به طوری که بلافاصله جمعیت انبوهی از زن و مرد به دارالحکومه هجوم آوردند ؛ مدیر السلطنه وحشت زده به خانه شیخ الاسلام (رئیس انجمن ولایتی سابق) پناه برد و شبانه رهسپار تهران گردید .

دولت که در آن ایام به واسطه استیلای بختیاری ها به اصفهان از خطه جنوب به شدت نگرانی داشت اهالی کاشان را با جواب های مساعد امیدوار ساخته و سید باقر خان مکرم الدوله را که مرد شریف و نیک نفسی بود به حکومت آنجا فرستادند . پس از فتح تهران به درخواست آقا علی نراقی و پیشوایان بزرگ روحانی نجف مدیرالسلطنه در عدلیه مورد تعقیب قرار گرفته و محکمه جزا او را به هفتاد ضربه تازیانه محکوم نمود .

در پاورقی نوشته روزنامه مجلس در شماره 25 سال سوم پس از درج اعلامیه تلگرافی ذل گزارش محاکمه تا صدور و مقدمات اجرای حکم را نگاشته است.

تلگراف از نجف به تهران بعد از عنوان . جناب شرعمدار آقا علی نواده خلد مقام فاضل نراقی طاب ثراه را که مدیرالسلطنه چند ماه قبل به جرم مشروطه خواهی هتک حرمت شنیع نموده بعد از شورش کاشان مجازات نشده به تهران آمده به مرکز عدالت اعلان نمائید که در استنطاق و مجازات مدیرالسلطنه کوتاهی و مسامحه ننمائید و رفع اشرار کاشان نیز بشود . الاحقر عبدالله مازندرانی .

+ در صفحه 305 عکسی از اجتماع سران آزادیخواهان و بزرگان شهر در انجمن ولایتی کاشان نمایش داده که شماره 4 آن به آقا علی شهید نراقی ؛ شماره 19 حاجی میرزا محمد نراقی ؛ شماره 21 آقا میرزا حسن مجتهد نراقی تعلق دارد .
+ صفحه 310 به کشته شدن آقا علی شهید نراقی اشاره و عینا نوشته : کسروی در تاریخ مشروطه ایران می نویسد : " عین الدوله وزیر کشور پیوستگی با آنان را بیشتر گردانید تا آنجا که صد تن از سواران نایب را با یک سرکرده به تهران خواست و نزد خود نگهداشت ؛ بدین سان دزدان بی آنکه بیمی دارند دست ستم به جان و دارایی مردم باز کردند و از تاراج خانه ها و گرفتن پول و زمین و کشتن مردم خودداری ننمودند . از کسانیکه کُشتند آقا علی نراقی پیشنماز کاشان بود . این از خاندان بنام نراقی و خود جوان پارسایی بود . و چون بیدادگری نایب و کسانش را می دید دلش به حال مردم می سوخت و نامه ای بنام دادخواهی نوشت و آن را به نزد سید حسن مدرس فرستاد و این نامه ه دست عین الدوله افتاد . او نامه را به کاشان به نزد نایب حسین فرستاد ؛ نایب حسین آقا علی نراقی را به خانه خود خواند ولی کسی دیگر او را ندید و آگاهی از او نیافت .

 بیچاره مادرش ( فاطمه علویه متوفی به سال 1353 قمری) به دادخواهی برخاست و نامه های پیاپی به تهران فرستاد ولی نتیجه ای به دست نیامد . خود نهانی به تهران آمد و در اینجا نامه و دادخواهی از سرگرفت و یک دسته از کاشانیان تهران همدست شده به یاوری او برخاستند و در روزنامه گفتارهای بسیار نوشتند و... .

در پاورقی متن فوق در صفحه 311 تاریخ اجتماعی کاشان در خصوص شهادت مظومانه آقا علی نراقی فرزند میرزا محمد حسین به دست نایبیان کاشان افزوده : صفحه 570 جلد 2 تاریخ مشروطه ایران نوشته : توضیح آنکه آقا علی نراقی در خانه نایب علی معروف به شجاع لشکر پسر نایب حسین کُشته شد و جسد او را برای نایب حسین به مزرعه دوک بردند که همانجا به چاهی افکندند و پس از پایان غائله اشرار ؛ جنازه را از چاه بیرون آورده در آرامگاه خاندان نراقی(مدرسه آقا بزرگ) به خاک سپرده شد .

قصیده مفصل استاد نظام وفا فرزند میرزا محمود(1267 ش – 1343ش) اهل آران و بیدگل کاشان در مدح و ثنای روحانی شجاع و مبارز شهید آقا علی نراقی :

هزار و سیصد و سی و یک از جفای فلک مَهی فتاد و بناگاه در محاق زوال

علی سرآمد افراد عصر آزادی که در شهامت و آزادگی نداشت هَمال

در آنزمان که بکاشان و شهر شادی و مهر نبود هیچ جز از محنت و بَلا و وَبال

در آنزمان که ز طغیان مردمی خونخوار بهر طرف همه کشتار بود و جنگ و جدال

قیام کرد یکی نهضتی پدید آورد ز جان گذشته جوانان بر گزیده حَصال

بدان گروه جفاکار تاخت از هر سوی چنان برگ خزان صَََر صََر جنوب و شمال

ز بیم جان همه بر تافتند روی از شهر نهان شدند به پیرامُن قلاع و جبال

دوباره شهر شد آرام و خَلق شد راحت نشست مِهر و سلامت بجای قهر و مَلال

و لیک دَرهَم و آشفته کار کشور بود سراسر ایران بودی سراچه اهوال

بِسان آن رَمه ای بود ملت غافل که گرگ جای شبانش فتاده در دنبال

گذشت چندی و باز آن گروه گرگ صفت بشهر حمله نمودند آخته چنگال

شهید حضرت آقا علی شد از ره کمین بدست شعوذه و کید جادویی محتال

به تیغ غدر و خیانت شهید گَشت کسی که غیر حق و حقیقت نداشت نقش خیال

دریغ سینه ای آکنده شد ز آتش و خون که از حرارت و از عشق بود مالامال

+ در صفحه 311 کتاب اشعار آیت الله آقا سید محمد علوی بروجردی(1272 ق – 1362 ق) فرزند حاج سید ابراهیم در خصوص شهید آقا علی نراقی اشاره شده :
علی آن را خردمند چو گردید شهید
آخر ماه رجب بود ز سال غفران
جسدش را بنهفتند بچاهی در دوک
بعد شش سال عیان کرد حق این راز نهان

در آن ایام حوادث ناگوار پی در پی در کاشان روی می داد مانند قتل و غارت دستجمعی در قراء بزرگ ؛ نشلج ؛ مزوش ؛ ورکان ؛ جوشقان و غیره چنانکه تنها در قریه نشلج 36 تن از دهقانان به دست مهاجمین کشته شدند و همچنین رشید دیوان رئیس نظمیه را که به خانه نایب علی دعوت نموده او را کشتند .

پس از سقوط کابینه عین الدوله مستوفی الممالک رئیس الوزراء جدید چراغعلی خان بختیاری را که جوانی دلیر و داوطلب رفع غائله کاشان بود مامور نمود . و او پس از خلع سلاح کردن سوارهای ماشاءالله خان را در حدود نطنز و کاشان که اسلحه کافی بدست آورد به اتفاق 250 ژاندارم به شهر کاشان هجوم آوردند . نایب حسین شهر را تخلیه نموده و به قلعه مستحکم کره شاهی پناه برد . قوای دولتی آنجا را نیز با نبرد خونینی تسخیر کرده در کوه و بیابان بدنبال فراریان شتافتند تا در نبرد شدیدی که در حوالی جوشقان قالی در گرفت نایب علی معروف به شجاع لشکر قاتل آقا علی شهید نراقی کشته شد و سر او را بریده به تهران فرستادند . بعد از این شکست قطعی که اتباع نایب دسته دسته تسلیم سردار صولت شدند . چون راه گریزگاه های همیشگی آنها هم بسته شده بود ؛ نایب حسین و ماشاءالله خان از راه ناچاری رهسپار قم شدند تا در آستانه آنجا پناهنده گردند .

+ در پاورقی صفحه 312 کتاب تاریخ اجتماعی کاشان در خصوص معرفی چراغعلی خان و واقعه شهید آقا علی نراقی فرزند میرزا محمد حسین نوشته :

چراغعلی خان که بعدها از طرف دولت ملقب به سردار صولت شد و از فرماندهان دلیر مجاهدین فتح تهران و نبرد با ارشدالدوله بود در نخستین اعلامیه تلگرافی خود که در شماره 82 روزنامه شهاب ثاقب تاریخ 1333 درج شده پس از شرح تدارکاتی که برای دستگیری اشرار فراهم ساخته و اینکه از دولت به جز دو عراده توپ قلعه کوب تقاضایی ندارد در باره موجبات قیام و اقدام خود می گوید :

"بعد از واقعه مرحوم آقا علی نراقی به شرف و ناموسم سوگند یاد کرده ام که یا به کلی از اینها باقی نگذارم و یا جان خود را در این راه فدا کنم ؛ چراغعلی بختیاری"

و اینک یکی از موارد ناتوانی دولت و بی سر و سامانی امور کشور : هنگامی که به امر رئیس دولت توپ هایی را که چراغعلی خان خواسته بود از انبارها بیرون آورده و آماده شد ؛ دو اشکال بزرگ پیش آمد . اول آنکه برای حرکت دادن آنها اداره توپخانه مبارکه؟ هیچگونه وسیله نقلیه ای نداشت و در ثانی نفرات توپچیان که مامور شدند به علت نرسیدن حقوق یک ساله آنها از حرکت خودداری نمودند .
آنگاه هیئت کاشانیان به پایمردی " میرزا احمد مدیر نراقی" ناگزیر وجهی فراهم کرده و مستوفی الممالک هم حقوق یک ماه خود را حواله داد تا حقوق چهار ماهه توپچیان داده شد و بقیه را هم تعهد کردند که در کاشان پرداخت شود . و برای حرکت توپخانه نیز عاقبت سه عدد کامیونهای متعلق به ضرابخانه که به واسطه گرانی و کمیابی بنزین در ایران بیکار افتاده بود کاشانیان کرایه کرده مبلغ گزافی هم مخارج آن را پرداختند . از این جهت موقع حرکت آنها از تهران جشن گرفته با پنجاه درشگه کرایه به اتفاق رئیس کل توپخانه تا کهریزک آنها را بدرقه نمودند .

+ صفحه 317 در خصوص جنایت و خیانت های بیشمار نایبیان کاشان اشاره شده و در ارتباط با ترور و شهادت دو نراقی اصیل به اسامی نایب حسین نراقی و آقاعلی نراقی نوشته :

باری روزگاری گذشت که نمی توان وصف کرد ؛ گمان نمی برم در هیچ زمانی و در هیچ محلی این وضع پیش آمد شده باشد . از گرد آوردن لوازم ریاست و شریک کردن تجار و کسبه و خواص در امور نامشروع و افنای(نابودی) اشخاصی که گمان مغایرت و از عهده مقاومت بر آیند مانند کُشتن محمد آقا بیک و عربها و دوام دیوان و نایب حسین خان نراقی و آقای آقاعلی نراقی فرزند آقا میرزا محمد حسین مجتهد نراقی که بعد از کُشتن او کسان او درصدد بر آمدند و در طهران تظلم می کردند ولی ماشاءالله خان تا چند سال پول خون او را از رعایا می گرفت و با اولیا امور قسمت می کردند(وضع محکی است)

+ صفحه 319 در ارتباط با روزنامه شهاب ثاقب و نقش یک نراقی نوشته :

روزنامه شهاب ثاقب که به سرپرستی و مدیریت میرزا احمد مدیر نراقی در سال 1333 قمری( 102 سال قبل) منتشر می شد در رفع غائله اشرار کاشان نقش اساسی و بسیار موثری را انجام داد .

+ نویسنده کتاب در صفحات 324 و 325 و 326 پس از نابودی نایبیان کاشان و دوره جدید نوشته:

در سال 1312 فرماندار وظیفه شناس کاشان(اعتمادالدوله احمد صدری) با کوتاه کردن دست اخلاگران فرصت مناسبی جهت اصلاحات عمومی به دست آورد . مانند طرح نقشه اساسی شهر و احداث خیابان های پهلوی و صبا و پیشرفت های مهم فرهنگی به خصوص تعلیم و تربیت دختران که علی رغم تبلیغات مخالف با موفقیت پیشرفت نمود . نخستین آموزشگاه دختران کاشان به نام دبستان و دبیرستان دانش دوشیزگان از تاسیسات نویسنده این سطور(حسن نراقی فرزند میرزا محمد حسین) به سرپرستی و مدیریت بانو رخشنده گوهر نراقی( رخشنده گوهر مشیری فرزند میرسعیدخان مشیرالسلطان) همسرم از سال 1309 تا 1321 شمسی در شرایط بسیار دشوار و با تحمل زحمت و زیان های فراوان خدمات فرهنگی اثر بخشی را انجام داد .

+ صفحه 326 نقش میرزا ابوالقاسم نراقی جهت جلوگیری از قحطی و مجاعه مردم کاشان نوشته : اما دیری نپایید که بر اثر پیش آمدهای جنگ جهانی دوم یکباره همه برنامه های عمرانی در سرتاسر کشور متوقف گردید . به خصوص پس از حوادث ناگهانی شهریور 1320 و مشکلات فراوان آن مانند کنترل شدید نیروهای اشغالگر بر مراکز غله خیز و وسایل نقلیه و راه های ارتباطی که کاشان را گرفتار تنگی و سختی آذوقه و کمبود خواربار ساخت . تا آنکه به وسیله چند تن افراد بلند همت شرکت خیریه خواربار که سرمایه آن از اعانه های ملی تامین گشته بود تشکیل یافته و با فراهم ساختن وسایل و وارد کردن خواربار و غله و توزیع آن بین مستمندان اقدامات موثری به عمل آمد . چنانچه از اهتمام و جدیت حاجی سید شکرالله بروجردی مدیر عامل آن شرکت و تلاش و کوشش میرزا ابوالقاسم نراقی نماینده کاشان در مجلس ملی خطر قحطی و مجاعه بر طرف گردید .

+ در صفحه 330 و پیشرفت های مختلف کاشان باز نام نراق و نراقی می درخشد : توسعه فرهنگ از راه آموزش و پرورش و ایجاد ساختمان های نوبنیاد فرهنگی در شهر و روستا ها و تاسیس دوره آموزش حرفه ای به وسیله هنرستان صنعتی محمد نراقی و مخصوصا با افتتاح هنرستان نساجی علی شهید نراقی که هو اکنون ساختمان مخصوصو و وسایل فنی آن آماده به کار گردیده آینده بس درخشانی را در فرهنگ و صنایع آن شهرستان می توان پیش بینی نمود .

+ در صفحه 332 نوشته : سال 1337 انجمن حفاظت آثار تاریخی کاشان و نطنز رسما تشکیل شد و احمد مدیر نراقی رئیس هیئت عامله انجمن انتخاب گردید . سال 1341 پس از درگذشت آقای احمد مدیر نراقی به جای او حاجی سید محمود لاجوردی به ریاست و مهندس عطاءالله نراقی به عضویت انجمن حفاظت آثار تاریخی کاشان انتخاب شدند . در بین سایر اعضای انجمن نیز نام مهدی نراقی وجود دارد .
+ صفحات 333 و 334 و 335 از میان 17 مورد فعالیت خیرخواهانه کاشاانی ها نقش نراقی ها در 5 ردیف در ارتباط با بنیانگذاران آثار و ابنیه کاشان در عصر پهلوی به چشم می خورد :

1- نخستین بنای نوبنیاد این دوره ساختمان دبیرستان پهلوی بود که اعتبار ساختمانی آن از محل عطایای ملوکانه بر حسب استدعای ابوالقاسم نراقی نماینده کاشان تامین گردید . و زمین آن نیز به اهتمام نگارنده( حسن نراقی فرزند میرزا محمد حسین) این سطور از طرف شرکت سهامی ریسندگی کاشان خریداری و اهدا شده است .

2- هنرستان صنعتی محمد نراقی : بنای آن را آقای محمد نراقی از دانشمندان نامی علوم ریاضی طبق نقشه مصوبه وزارت فرهنگ به منظور ایجاد هنرستان ساخته و به آموزش حرفه ای کاشان اهدا نموده است.

3- هنرستان نساجی علی شهید نراقی را نیز آقای محمد نراقی با تصویب وزارت فرهنگ ساخته و به اتمام رسیده است . همچنانکه ایشان مبلغی هم اختصاص به مرمت مدرسه آقا بزرگ(متعلق به خاندان نراقی ها) که از آثار تاریخی مهم کاشان است داده اند .

4- زایشگاه شیر خورشید سرخ در خیابان پنجه شاه بر حسب وصایای بانو منور فقیه نراقی و از اموال او ساخته شده است .
5- ساختمان نوبنیاد و موزه آثار تاریخی کاشان در باغ شاه فین از محل اعانه های جمع آوری شده به اهتمام شادروان احمد مدیر نراقی رئیس انجمن حفاضت آثار تاریخی کاشان انجام گرفته است .

احمد مدیر نراقی مبلغ یک میلیون ریال از دارایی خود را نیز جهت تعمیرات اساسی مسجد آقای بزرگ اختصاص داده است . همچنین نگارنده این سطور( حسن نراقی فرزند میرزا محمد حسین) نیز قسمتی از تعمیرات ضروری مدرسه آقای بزرگ و آب مدرسه را با نصب الکتروپمپ و لوله کشی از چاه تامین نموده ام .
+ صفحه 337 نقش نراقی ها در نمایندگی مردم کاشان در دوره های قانونگذاری مجلس شورای ملی . از دوره اول به سال 1324 قمری تا پس از سال 1340 بیست و یک دوره نوشته شده که شش دوره آن نراقی ها موفق بوده اند :
1- بهمن 1302 میرزا احمد مدیر نراقی و میرزا سید حسن کاشانی

اعتبارنامه احمد مدیر نراقی مورد کشمکش اکثریت و اقلیت مجلس قرار گرفته و به تصویب نرسید .

2- شهریور 1316 میرزا ابوالقاسم نراقی و سلیم ایزدی

3- آبان 1318 ابوالقاسم نراقی و سلیم ایزدی

4- آبان 1320 ابوالقاسم نراقی و سید یعقوب شیرازی(انوار)

5- اسفند 1322 ابوالقاسم نراقی و احمد اخوان

6- تیر 1326 عباس نراقی فرزند علی و احمد اخوان