محتشم کاشانی و پدرش میر احمد نراقی زاده اصیل هستند

بیش از 500 (پانصد) سال پیش خواجه میر احمد نراقی در نراق که آن مقطع قصبه ای از ایالت کاشان و بعضا قم محسوب می شد بدنیا آمد و با همسر و فرزندانش در این دیار خوش آب و هوا و کوه سِترک اُل و غار چال نَخجیر زندگی می کرد .

            

خواجه میر احمد شیعه ای پاکسرشت و از تاجران متمکن نراق بود که بیشتر به شغل های شَعربافی و بزازی که آن مقطع کمتر افراد به آن توانمندی داشتند اشتغال داشت . ایشان دستگاههای متعددی داشته و با داشتن حجره به فروختن آنها روزگار شایسته ای می گذرانده است .

در اصطلاح بافندگی، شَعر نوعی پارچه‌ است که با مو یا ابریشم و با " دستگاه بافندگی چهاروردی" بافته می‌شود. بافتن شَعرِ پشمی در یزد و اصفهان و شَعر ابریشمی در کاشان رواج داشت .

عنوان خواجه در آن روزگار اغلب به بازرگانان به کار می رفت که پیشه ی مهمی مثل داشتن کارگاه شَعر بافی و یا بزازی(تجارت پارچه) داشته اند.

نراق با وجود تجار و دارایی های زیاد مکانی برای سایر تجار شهرها و بلاد دیگر بود . به دلیل اینکه شَعربافی در کاشان رواج بیشتری داشت و کسب و کار پُر رونقی بود میراحمد نراقی به شهر کاشان در 50 کیلومتری زادگاهش مهاجرت نمود ولی به نراق عُلقه وافر داشت و برای ملاقات قوم و خویش و همچنین تجارت دائما مسافرت می کرد .

*مولانا محتشم و پدرش میر احمد نراقی الاصل هستند

بسیاری از کُتب قدیمی و عصر کنونی بر اساس مطالعات تاریخی نویسندگان اهلیّت مولانا علی نراقی (کمال الدین – محتشم) را نراق(شهر نراق از توابع شهرستان دلیجان در استان مرکزی) می دانند که آن مقطع جزء ولایت کاشان محسوب می شد .

نمونه این سند متقن کتاب های مهم تاریخ ادبیات در ایران تالیف ذبیح الله صفا و فرهنگ شاعران زبان پارسی تالیف عبدالرفیع حقیقت و موارد دیگر است .
لیکن بر اساس عادت نویسندگان قدیم و جدید کاشان چندین تَن از مشاهیر ایران زمین از جمله نراق را که ساکن شهرشان بودند اسم و پسوند اصلی مشخصات آنان را حذف و پسوند کاشانی را به آن چسبانده و در حد گسترده انتشار می دهند .

به عنوان نمونه :

علامه ملا احمد نراقی کاشانی
علامه ملا محمد مهدی نراقی کاشانی
مولانا میرزا محمد نراقی متخلص به مخلص کاشانی


* فرزندان خواجه میر احمد نراقی به اسامی علی(محتشم) و عبدالغنی

دو فرزند میر احمد یکی عبدالغنی و دیگری علی ملقب به کمال الدین متخلص به محتشم علاقه وافر به زادگاه خانوادگی خود نراق داشتند .

خواجه عبدالغنی نراقی علاقه برای مسافرت به سایر ممالک دور دست داشت که یکی از آن مناطق هندوستان بود . برادرش علی (شاعر محتشم) در دورۀ گسترش روابط شعرای ایرانی با شبه قارۀ هندوستان    با اینکه خود به هندوستان نرفت، ولی اشعارش همه ساله توسط برادرش عبد الغنی به نزد سلاطین آن خطّه فرستاده شد. علی(کمال الدین) اشعاری در مدح شاهان و امرای هند مانند اکبر شاه و عبد الرحیم خان، خان خانان دارد .
نهایتا عبدالغنی نراقی که در هند متاهل شده بود با داشتن یک فرزند در یکی از سفرهایش به سال 950 هجری قمری در سِن جوانی درهندوستان فوت نمود و برادرش علی(محتشم) سخت بر آشفت و از فرط ناراحتی یازده بندی دلسوز و حسرت انگیز در غم فراق برادر سرود که یکی از آنها را می خوانید:

گل گلشن لطف عبدالغنی
که بادش بهشت معلی نصیب
به غربت فتاد و شراب اجل
شد از جام دورش همان جا نصیب
ولی چون پس از اربعینی شدش
چنین منزلی راحت افزا نصیب
خرد فکر تاریخ وی کرد و گفت
چه جای مبارک شد او را نصیب

پس از مرگ خواجه عبدالغنی از وی فرزندی وجود داشت و اموالی از وی در ولایتی از هند به نام دکن یا دکهن به جا ماند که محتشم نراقی در این باره قصیده ای برای مرتضی نظام شاه بحری پادشاه دکن فرستاده و تقاضای فرستادن برادر زاده اش به ایران و منطقه کاشان را نمود .

بر اثر تقاضای مکرر مولانا محتشم نراقی برادر زاده اش را از دکن به قصد ایران روانه می کنند ولی بر اثر حادثه ای در راه مکه گم شده و به دست اعراب می افتد. واقعه گم شدن آن کودک پس از گیر و دارهای زیاد نهایتا به کاشان انتقال داده می شود ولی محتشم هرگز نمی تواند اموال عبدالغنی در دکن هند را تحصیل نماید .

فرزند دیگر خواجه میر احمد نراقی جناب علی نراقی ملقب به کمال الدین و متخلص به محتشم بود که پس از تحصیل مقدمات علوم زمان خود ؛ پیشه پُر رونق پدر را دنبال نمود و به شَعربافی و بازرگانی پرداخت و آخر الامر با توجه به ماشینی و صنعتی شدن این حرفه به تنگدستی دچار گردید و در اشعار عدیده‌ای به این موضوع اشاره کرده است .

پیش از این، کز شاعری حاصل نمی شد یک شعیر
وز ضرورت، کرده بودم «شعربافی» را شعار

* سال فوت خواجه میر احمد نراقی و اشعار مولانا محتشم نراقی در هجران پدر

خواجه میر احمد نراقی در سال 962 هجری قمری رحلت نمود . محتشم نراقی مشهور به شمس الشعرا در خصوص تاریخ فوت پدر خود مرحوم میر احمد نراقی (475 سال قبل) گوید :

والد من خواجه میراحمد که بود از اعتقاد
رشته مهر امیرالمؤمنین حبل المتین
با گناه بیحد از دنیا چو رحلت می نمود
داشت امید شفاعت زان شفیع المذنبین
لاجرم تاریخ فوتش هرکه کرد از من سئوال
گفتمش بادا شفیع وی امیرالمؤمنین

همچنین در صفحه 497 دیوان محتشم نراقی در ارتباط با مرگ پدرش خواجه میر احمد در سال 962 هجری قمری مرقوم شده :

چون خواجه امیر آن مه خورشید نظر
در میغ(ابر و صحاب) فنا کرد نهان روی منیر
تاریخ وفاتش ز خرد پرسیدم
گریان شد و گفت حیف از خواجه امیر


* مکان دفن خواجه میر احمد نراقی در بقعه عطابخش کاشان استان اصفهان

ملا محمد بن مرتضی بن محمود (1007 هجری قمری – 1091 هجری قمری) معروف به ملا محسن و ملقب به فیض کاشانی مزار خواجه میر احمد نراقی پدر مولانا محتشم نراقی را درایوان شرقی بقعه متبرک سلطان عطابخش در خیابان حبیب الله شریف ( خیابان دروازه اصفهان قدیم) در شهر کاشان ذکر کرده است .

قبر میر احمد نراقی در کنار قبر محمد طاهر نقاش(0-1091ه.ق) در ایوان بقعه قرار دارد .


* ازدواج و طلاق و نداشتن فرزند و مشکلات دنیوی مولانا محتشم نراقی

محتشم نراقی با دختر مورد علاقه اش در کاشان ازدواج نمود ولیکن به دلیل عقیم بودنش از نعمت فرزند محروم ماند و بر این اساس پس از یکسال منجر به جدایی گردید و طی 91 سال عمرش دیگر ازدواج ننمود و 22 سال آخر عمرش را در کاشان از پا درد مهلک رنج می برد و از نظر مالی نیز ورشکسته و با کسر مال مواجه شد. و لیکن دوستان وی او را کمک و مساعدت می کنند و قرضش را ادا کرده و به دستگاه او رونق و جانی دوباره می بخشند.

قطعه ای که در شکایت از محصل مالیات به درگاه سلطان فرستاده:

مـشکـلی دارم ز دسـت چـرخ کـم فـرصـت ، ولــی
مشکـلی آسـان گـشـا در دسـت شـاه کـامـگــار
پیش از این کز شاعری حاصل نیم شد یک شعــیر
وز ضرورت کرده بودم « شعربافی » را شعـار
مـی گـذشـت از جـمـلـه اوقـاتـی ولـی پیوستـه بود
مـردم تاجــر در مـیـان و حـال دیــوان بــر کـنـار

   

نداشتن فرزند و همچنین علاقمندی به دیدار برادر زاده اش از هندوستان را در غالب شعر مطرح نموده است :

سخنی دارم و دارم طمع آن که بر آن
گذری چون به سعادت نفتد در ادراج
متاهل شدن من چو قیاسی است عقیم
که از آن عقم بود در تتق غیب نتاج
غیر بی حاصلی و بوالهوسی هیچ نبود
ازدواج من دیوانه و ترتیب دواج
قره العین(نورچشمی) من آن اختر برج اخوی
هم نیامد که مرا دل شود از وی وهاج(نور درخشنده)

* شهرت یافتن مولانا محتشم نراقی ؛ دوران صفوی در ایران و هند

محتشم نراقی یکی از آن افتخارات منطقه کاشان و کشور ایران است که از 30 سالگی به شهرت رسید تا جایی که آوازه‌اش به هند هم رسید و شیخ‌ ابوالفیض بن مبارک کدکنی ضمن قطعه‌ای وی را می‌ستاید و به تعریف مرتبه‌ی شاعریش می‌پردازد :

حریرباف سخن که در کاشان
به طرز تازه طراز سخنوری دارد

علی نراقی (کمال الدین - محتشم) مرثیه سرای مشهور ایرانی در آغاز سده ده هجری در جوانی به دربار شاه تهماسب صفوی راه یافت و به مناسبت قصیده و غزل های زیبایش مورد لطف شاه قرار گرفت‌ و پس از مدتی در زمره شعرای مذهبی و علاقمندان به چهارده معصوم جای گرفت .

* مشهورترین اشعار مولانا محتشم نراقی در ارتباط با امام حسین(ع)

کمال الدین یا محتشم نراقی که به حسان العجم مشهور است . حسان العجم مخصوص شعرایی بود که در مناقب اهل بیت علیهم السلام و یا مرثیه ها و مضامین مذهبی شعر می گفتند :

باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟
باز ایـن چه رستـخیز عظـیم اسـت کز زمـین
بـی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است؟
گـویـا طـلـوع مـی‌کـنـد از مـغـرب آفـتـاب
کـاشـوب در تــمـامـی ذرّات عـالم است
گـر خوانمـش قیـامـتِ دنیـا بـعیـد نـیـست
این رستخـیز عـام که نامـش محرّم است
در بــارگـاه قــدس کــه جـای ملال نیـست
سـرهای قُدسیان همه بر زانوی غم است
جـنّ و مَلَـک بر آدمـیـان نـوحـه مـی‌کـنـند
گــویـا عـزای اشــرف اولاد آدم اسـت
***************

از آب هـم مـضایقـه کردنـد کـوفیان
خـوش داشـتند حُرمت مهمان کربلا
بودند دیو و دَد همه سیراب و می‌مکید
خاتـم ز قحـط آب،سلـیـمان کـربلا
زان تشنگان هـنوز بـه عیّوق مـی‌رسد
فـریـاد العـطـش،ز بـیـابـان کـربلا

********************

روزی کـه شـد بـه نـیزه سر آن بـزرگـوار
خـورشید سر بـرهنـه برآمد ز کوهسار
موجی به جنبش آمد و برخاست کوه کوه
ابری بـه بـارش آمد و بگریست زار زار
گفتی تـمام،زلزلـه شـد خـاک مطمئـن
گفـتـی فتـاد از حـرکت چرخ بی‌قرار
عـرش آن زمان به لرزه درآمد که چرخ پیر
افتاد در گمان کـه قـیامت شد آشکار
آن خیمه‌ای که گیسوی حورش طناب بود
شد سرنگـون ز بـاد مخالف حباب وار
جمعی که پای محملشان داشت جبرئیل
گشتند بی‌عَماری و محمل،شترسوار
با آن‌کـه سر زد ایـن عـمـل از امّت نبـی
روح الامین ز روح نبی گشت شرمسار

****************************

این کشته‌ی فتاده به هامون،حسین توست
وین صید دست و پا زده در خون،حسین توست
ایـن نخـل تـر کـز آتـشِ جـان‌سوزِ تشـنگی
دود از زمین رسانده به گـردون،حسین تـوست
ایـن ماهی فتاده دریـای خـون کـه هست
زخـم از ستـاره بـر تنش افزون،حسین توست
ایـن غرقـه‌ی مـحیط شـهادت که روی دشت
از مـوج خـون او شـده گلـگون،حسین توست
ایـن خـشـک لب فـتـاده‌ی دور از لـب فـرات
کز خون او زمین شده جیحون،حسین توست
ایـن شـاه کــم سپـاه کـه بـا خـیل اشـک و آه
خرگـاه،زین جهان زده بیرون،حسین توست
این قالـب طـپـان که چـنـین مـانده بر زمیـن
شاه شهـید ناشده مـدفـون،حـسین توست

* محتشم نراقی فرزند خواجه میر احمد نراقی دارای هفت دیوان می باشد

1) صبائیه: اشعار مربوط به دوران کودکی شاعر
2) شبابیه:شعرهای دوران جوانی او
3) شیبیه: شعرهای دوره‌ی پیری و مرحله‌ی کمال وی
4) ماده تاریخ ها: که محتشم در ساختن آنها مهارت فراوانی داشته
5) معمیات
6) جلالیه: که مربوط می‌شود به دوران دوستیش با شاطر جلال
7) نقل عشاق: که به نظم و نثر موجود است


* فوت مولانا علی(محتشم) نراقی و محل مقبره اش در کاشان استان اصفهان

مولانا علی فرزند میر احمد نراقی سال 905 هجری قمری در نراق کاشان متولد و پس از 91 سال در ربیع الاول سال 996 هجری قمری در کاشان بدرود حیات گفت .
مقبره علی نراقی (کمال الدین – محتشم) در خیابان محتشم و کوچه باغبان شهر کاشان قرار دارد.

رباعی شاعر سعید قصاب کاشانی بر قطعه سنگی حک شده و بر بالای مدخل مقبره علی یا محتشم نراقی در شهر کاشان نصب شده است :


این منزل پُر فیض که جایی اَلَمیست

بی فاتحه زین روضه گذشتن سِتمست

باید بادَب گذشت زین دَر قصاب

این جای رفیع مَدفن مُحتشمست

این مقبره مساحتی بالغ بر ۸۰ متر داشته و سنگ مرمرین مزار محتشم نراقی در وسط بقعه قرار گرفته است. گنبدی فیروزه‌ای شکل و کاشیکاری شده به ارتفاع ۱۴ متر روی بقعه قرار دارد و دور تا دور دیوار بقعه آجری و مقرنس کاشیکاری شده است و ابیات این شاعر روی آن نوشته شده است. مردم خصوصا اهالی نراق و کاشان به احترام این شاعر، سرمزار او حاضر شده و برای شادی روحش فاتحه و صلواتی نثار می کنند .

*معانی محتشم

محتشم یعنی توانا و بزرگ – دارای خدم و حَشَم بسیار – با شکوه و جلال

* منابع و ماخذ

دیوان محتشم نراقی که اصطلاحا به محتشم کاشانی تلقی شده

خلاصه الاشعار و زبده الافکار تالیف میر تقی الدین محمد کاشانی

تاریخ ادبیات در ایران مولف ذبیح الله صفا

برگزیده آغاز سخن در شعر فارسی مولف دکتر نصرت صفی نیا

فرهنگ شاعران زبان پارسی تالیف عبدالرفیع حقیقت

وب سایت سلحشوران شهر نراق

فرهنگ فارسی معین

منابع اینترنتی

حسین و محمد عضایی

سلحشوران شهر نراق به مناسبت 441 سالگرد رحلت مولانا محتشم نراقی فرزند خواجه میر احمد نراقی برای اولین بار تحقیقات جامع و مستند در خصوص خانواده ی محتشم به علاقمندان فرهنگ و ادب تقدیم می دارد .