آشنایی با آثار باستانی شهر نراق : چاله خاکبان(خاک بام)

چاله خاکبان یک معدن خاکی منحصر در شهر تاریخی نراق از توابع دلیجان استان مرکزی است .
این مکان تقریبا از نظر محدوده جغرافیایی در جنوب غرب تقاطع جاده بقعه زبیده خاتون(س) و کمربندی قرار دارد .

علایم، آثار و شواهد زمین شناسی نشان می دهد که قدمت این معدن حتی بیشتر از ساکن شدن مردم در منطقه می باشد . از زمانی که نراق شکل گرفته از خاک این معدن عظیم در ساخت بام های منازل استفاده شده است .
آثار مشهود و موجود در مورد استفاده از این خاک در پشت بام های خانه های قدیمی از جمله منزل علامه فاضلین نراقی ، آثار باستانی ؛ حمام های خزینه ای ، بازار و کاروانسرا هم اکنون موجود می باشد .

علت اینکه چرا این خاک را برای اندود کاری پُشت بام انتخاب کرده اند دلایل مختلف دارد .
خاک معدن چاله خاکبان به رنگ آبی روشن و بر خلاف خاک زمین های اطراف آن مانند چاله سرخ که به رنگ تقریبا سرخ و خاک پوسنجه که رنگ زرد می باشد . خاکش شبیه عایق است و کار همین آسفالت فعلی را انجام می داد . از طرفی این خاک چسبنده با تیرهای چوبی سقف و درب های چوبی اتاق و پنجره ها مکمل هم می شدند تا فضاهای قابل استفاده مردم را در تابستان خنک و در زمستان گرم نگه دارند . کاهگل خاک چاله خاکبان صرفا برای بام ساختمان قابل مصرف می باشد و حتی برای دیوار هم مناسب نیست .

این معدن عمومی است و مالکیت خاص ندارد و همه مردم مجاز بودند از خاکش استفاده کنند و لیکن چند نفر خاص در آنجا اشتغال داشتند و چون مورد احترام مردم بودند همه برای استفاده از خاک به آنان مراجعه می کردند . محل آن در داخل یک گودال است که به میزان مصرف چند قرن عمیق گردیده است .
جاده آن عابر رو و مال رو است و به خاطر صعب العبور بودن آن امکان رفتن ماشین به داخل آن وجود ندارد . خاک آن هم طوری است که باید با زحمت و مشقت زیاد با کلنگ دو سَر و یا کلنگ چاه کنی کَنده شود .

کسانی که توانایی این کار را داشتند شخصاً اقدام به این کار می کردند و خاک را بار الاغ و داخل گواله و یا گاییل( به گویش محلی مردم نراق) ریخته و با الاغ به شهر می آوردند و کسانی هم که از عهده این کار بر نمی آمدند کارگر روزمزد می گرفتند و خاک را برایشان تا درب منزل می آورد و یا بار الاغی می خریدند. قیمت یک بار الاغ مثلا سال 1353حد اقل 25ریال و حد اکثر 50 ریال تحویل درب منزل بود البته قیمت ها بیشتر توافقی بود .

تعداد کسانی که دایم در معدن چاله خاکبان نراق فعالیت و امرار معاش می کردند کم بودند چرا که افراد دیگر به خاطر زحمت طاقت فرسای آن کمتر انجام این کار را به عهده می گرفتند.

عمده ترین انسان های شریف و زحمتکش که در معدن چاله خاکبان نراق به خاک برداری مبادرت می ورزیدند عبارتند از :

مرحوم سید رضا حسینی فرزند سید جلال معروف به آقا رضا سید جلال
مرحوم نوروز یوسفی فرزند عباس معروف به نوروز عباس حاجی
مرحوم لطف الله ایزدی فرزند اسدالله معروف به لطف الله اسدالله بیک

مرحوم محمد حسینی فرزند حسین(پدر شهید غلامرضا)
غلامرضا حسینی فرزند محمد(شهید)
غلامرضا یوسفی فرزند نوروز(شهید)
ابوالفضل یوسفی فرزند نوروز

این افراد یا خاک را با الاغ به منزل کسانی که نیاز داشتند می بردند و در صورت عدم مشتری بالای گودال دپو می کردند تا در زمان معیّن به فروش برسانند. فقط در زمانی که می خواستند این خاک ارزشمند را به مناطق و شهرهای نسبتا دورتر حمل کنند از وسیله نقلیه استفاده می کردند.
مثلا 40سال پیش آقای سید عباس حسینی فرزند سید حسین دو وانت نیسان از خا ک کمیاب چاله خاکبان نراق را برای باجناق خود آقای سید رضا جوادی پدر شهید سیدمحمد به شهر کرج انتقال داد .
در نراق کلیه ساختمان ها با این خاک گِل اندود می شد و در روزگاران و قرن ها قبل آسفالت وجود نداشت .

 
نمونه ای از ساختمان تخریب شده در شهر نراق که همچنان خاک چاله خاکبام بر بام آن هویداست

حدود 50سال پیش ساختمان کشتارگاه و غسالخانه جنب وادی السلام را ساختند و بام آن را آسفالت کردند ولی طولی نکشید که آسفالت کارساز واقع نشد و آن را کندند و مجدداً با خاک چاله خاکبان کاهگل کردند ولی مجددا با ورود آسفالت های مرغوب آسفالت گردید .
تقریبا از نیم قرن گذشته به بعد با ورود عایق های شایسته وقیر و آسفالت خاک چاله خاکبان کنار گذاشته شد و افرادی هم که با مشقت خاک را با مکافات می کندند از دار دنیا رحلت کردند و این معدن گران بها بلااستفاده گردید .

یادآوری می گردد داخل چاله خاکبان مکانی به عنوان کوره گچ پزی وجود داشت که بیش از یک قرن منازل نراق با کچ آن سفیدکاری می شد که جداگانه به آن پرداخته می شود .

وقتی معدن چاله خاکبان مشهوریت یافت یک نفر به عنوان مهندس از اراک به نراق آمد و خود را مامور دولت معرفی و چاله خاکبان را انحصاری اعلام کرد و اجازه نداد نراقی ها مثل قرن های پیش آزادانه از خاک بهره برداری کنند و دور کوه را فنس و سیم خاردار کشید . به نراقی ها اعلام نمود در قبال میزان خاک وجه نقد باید واریز نمایند .
ولی مردم نراق منتظر اقدام دولت شدند و هنگامی که شکایت و انتقادهای آنان بی جواب ماند خودشان اقدام کردند و آن مهندس نگون وقت هم چون فعالیت غیر قانونی انجام داده بود نراق را ترک گفت و شرایط به حالت اولیه بازگشت .

حاج یوسف عضایی فرزند استاد ماشاءالله اظهار داشت : 28 مرداد 1353که نخستین سنگ آسمانی در منطقه مسکونی در دبیرستان حاج عباس معصومی شهر نراق فرود آمد و چون منزل من خیلی نزدیک دبیرستان است از اولین نفراتی بودم که بالای سنگ داغ داغ رسیدیم .

بعد به پاسگاه ژاندارمری اطلاع دادیم و سپس چند نفر متخصص از دانشگاه تهران به نراق آمدند . در ضمن بررسی موضوع خانمی که با هیئت همراه بود از نراقی ها پرسید این خاک چیه که آب را داخل آن رها کرده اید تا روی بام ساختمانتان استفاده کنید . پس از شنیدن توضیح علاقمند شد تا معدن خاک را در چاله خاکبان مشاهده کند که بنده با چند نفر از همشهری ها با ماشینم مشارالیها را انتقال دادیم . وقتی معدن را دید و خاک را لمس کرد با تعجب شگرف بیان داشت خاصیت این خاک به مثابه کاربرد سیمان طبیعی می باشد .

طریقه ساخت خاک چاله خاکبان و کاهگل و نحوه استفاده

بر خلاف ساخت کاهگل معمولی که خاک و کاه همزمان مخلوط می شود و فورا کاهگل آماده می شود خاک پشت بام به علت نرم نبودن و دانه دانه بودن باید حداقل 48ساعت در آب خیس بخورد تا دانه های خاک در آب حل شود.سپس آن را با کاه مخلوط می کردند تا خوب قَوام یافته البته نه به سفتی کاهگل معمولی بلکه کمی نرم تر که بشود به راحتی روی بام پَهن کرد. برای حمل این گِل از روش ابتکاری جالبی استفاده می شد.

  
نمونه ای از ساختمان تخریب شده در شهر نراق که همچنان خاک چاله خاکبام بر بام آن هویداست

 پشت بام هایی که فاصله آنها از زمین کم بود گل را با بیل پشت بام می ریختند ولی در ساختمان های یک طبقه دار بست چوبی مخصوصی درست می کردند به این صورت که چند تخته مخصوص را روی داربست قرار می دادند و یک ورق حلبی یا وسیله ای که گل روی آن قرار گیرد می گذاشتند و یک نفر با بیل روی این داربست می ایستاد و نفر پایین گِل را روی سطح داربست می ریخت و نفری که بالای داربست بود مجدداً گل را با بیل به پشت بام می ریخت و به اصطلاح دست به دست می دادند. سپس با استانبولی و ذنبه گل را نزد استاد کارمی بردند و به این صورت کار انجام و خاتمه می یافت .

در خاتمه یادی از بَنّاهای پیشکسوت نراق بنمائیم که خاک چاله خاکبان را بر پشت بام های منازل مردم شید(پَهن کردن) می کردند تا از نفوذ آب باران و برف به داخل جلوگیری شود :

مرحوم استاد شکرالله کریمی فرزند اکبر( پدر استاد عباس)
مرحوم استاد ابراهیم ابراهیمی فرزند ...
مرحوم استاد باباخان اسماعیلی فرزند یوسف
مرحوم محمد نبی زاده فرزند نبی
مرحوم رمضان شاطری فرزند غلامعلی
استاد حسن عظیمی فرزند عبدالرسول بن علی اصغر
استاد عباس کریمی فرزند شکرالله

سلحشوران شهر نراق از جناب آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر صمیمانه قدردانی می نماید .

این تحقیق در خصوص چاله خاکبان و خاک ارزشمند آن برای اولین بار ارائه می کردد و برای تهیه و تحقیق آن دو ماه زمان استفاده شد . استفاده از متون با ذکر منبع آزاد است .

تهیه کنندگان : مرتضی علی آقایی – محمد عضایی