آشنایی با حرفه " خِشت مالی " در شهر تاریخی نراق

خشت جزء اولین مصالح ساختمانی است که از گذشته های دور در سراسر جهان برای ساخت و ساز استفاده می شد و هم اکنون از روش های مدرن به تقویت آن پرداخته اند.

خشت مالی سنت دیرینهٔ مردم شهر تاریخی نراق در سال های دور بوده است.در کهن شهر نراق برای تولید خشت از واژه محلی به نام" خشت مال" یعنی کسی که خشت می زند یا درست می کند استفاده شده ولی در فرهنگ لغت دهخدا واژه خشت مال به " خشت زن " تعبیر شده و معنی آن به شرح زیر است:
"پارهٔ گِل را در قالب خشت زنی قرار داده و به شکل قالب در آورده وسپس در آفتاب گذاشته تا خشک گردد و بعد برای ساختن بنا به کار می برند."

خشت مالی ( خشت زنی)حتی در فرهنگ و ادبیات ایران نیز نفوذ کرده است.سعدی شاعر بلند آوازهٔ ایران در قرن هفتم هجری شمسی می گوید:
به وفای تو که گر "خشت زنند "از گِل من
همچنان در دل من مهر و وفای تو بود.
مواد اولیه خشت خاک رس است . در نراق این خاک در محل چاله سرخ و سَرَچَه یافت می شود . در قدیم مردم نراق با بار الاغ این خاک را به شهر می آوردند و بعد با کاه یا شن مخلوط می کردند و سپس آب به آن اضافه می کردند و مدت۲۴ساعت به حال خود می گذاشتند تا خاک خوب خیس بخورد. بعد گل را خوب به هم می زدند و با پا خوب می مالیدند یا مالش می دادند تا به صورت خمیر در بیاید. چون این گل با پا و دست مالیده می شد واژه خشت مالی را به کار می بردند.

در پایان گل بدست آمده را در قالب های چوبی به ابعاد ۲۰×۲۰ سانتی متر و به ضخامت ۵سانتی متر ریخته و با دست کمی آب روی آن می ریختند و آن را داخل قالب صاف می کردند تا به شکل قالب در آید. سپس قالب را از طرفین با دو دست آهسته بلند می کردند و گل قالب گرفته تبدیل به خشت می شد. این کار را به همین صورت تا آخر ادامه می دادند تا خشت ها به تعداد مورد نیاز ساخته شود. خشتی که به این صورت تولید می شد به آن "خشت خام" می گفتند یعنی به همین صورت و بدون هیچگونه تغییر در آن، در ساخت بنا مورد استفاده قرار می گرفت.

 

خشت های مالیده شده باید ۴۸ساعت در آفتاب می ماندند تا خشک شود. سپس آنها را از روی زمین جمع کرده و به صورت عمودی و ردیفی دو به دو از لبه به هم چسبانده وبه صورت ردیفی روی زمین می چیدند و بدین صورت یک فاصله بین آنها ایجاد می گردید که باعث می شد طرف دیگر خشت هم خشک گردد به این روش چیدن خشت به گویش محلی " طُرّ ه " کردن خشت می گفتند. بعد از خشک شدن کامل، خشت ها را با بار الاغ یا فرغون های چرخ فلزی یا ذَنبَه های چوبی تخت به محل ساخت بنا می بردند.

اضافه نمودن کاه یا شِن به خشت به منظور افزایش مقاومت خشت بود زیرا بدون استفاده از کاه یا شن ، خشت ها در مرحله خشک شدن تَرَک بر داشته و غیر قابل استفاده می شدند . از طرفی چون گل مورد ساخت خشت چسبنده بود و به قالب می چسبید و سخت جدا می شد ،فرد خشت مال مجبور بود قالب چوبی خشت مالی را پس از تولید یک یا چند خشت یک بار آن را با آب بشوید تا به راحتی قالب از خشت جدا گردد.

در شهر نراق تا دههٔ۵۰ که هنوز مصالح ساختمانی امروزی نظیر بلوک ، آجر و دیوارهای پیش ساخته به بازار نیامده بود تمام بناها را با خشت و گل می ساختند . ملات خشت هم گِل بود و از سیمان و ماسه استفاده نمی شد . برای جلوگیری از نفوذ آب باران به خشت ها، روی دیوارهای خشتی را گل اندود و یا کاه گل می کردند. انجام این کار باعث می شد که بنا سال ها سالم بماند. حتی دیوارهای خشتی داخل بناها را هم قبل از سفید کردن با کاه گل می پوشاندند. خاک کاه گل هم همان خاک مخصوص خشت یا خاک رُس بود که از چاله سرخ یا سَرَچَه می آوردند. ولی برای اندود کردن پشت بام های خانه های خشتی حتما می بایست از خاک پشت بام که از چاله خاکه بان می آوردند استفاده شود.

سقف های ضربی ( گنبدی شکل) خانه ها و نعل درگاه ها با خشت نیمه یا کامل و با گچ درست می شد. به نصف خشت " نیمه "می گفتند. این نیمه ممکن بود از نصف کردن یک خشت درست شود یا با قالب مخصوص ساخته گردد.
به طور کلی یک خشت برابر دو عدد آجر فشاری بود و نیمه خشت هم برابر یک آجر و ضخامت خشت هم به اندازه ضخامت آجر(۵سانتی متر )بود. البته قالب چوبی خشت ابعاد متفاوت داشتند ولی در نراق از قالب۲۰×۲۰و ضخامت ۵ سانتی متر استفاده می شد.

اکثر ساختمان های بافت قدیمی و تاریخی نراق از خشت خام درست شده اند و امروزه هم در شهرهای بزرگ و تاریخی از خشت برای مرمت سازی بافت های قدیمی استفاده می شود و حتی در بعضی ساختمان های قدیمی و خشتی را به عنوان اقامتگاه سنتی باز سازی و مورد استفاده قرار می دهند که به طور مثال می توان به اقامتگاه بوم گردی خانه نخچیر نراق اشاره گرد که در ساخت بنای آن از خشت استفاده شده است.

از محاسن ساختمان های خشتی این است که اتاق های مربوطه به علت داشتن پایه های قطور خشتی معمولاً تا حدود یک متر مانع عبور گرما و سرما به داخل اتاق ها می شوند و به همین علت است که هوای داخل این اتاق ها در زمستان گرم و در تابستان خنک می باشند.

حسن عظیمی

در قدیم در شهر تاریخی نراق افراد زیادی به کار خشت مالی (خشت زنی) اشتغال داشتند که آقای حسن عظیمی فرزند عبدالرسول از کهن کسوتان خشت مال و خشت کار در قید حیات می باشند .

  

مرحوم استاد باباخان اسماعیلی                  مرحوم استاد محمد نبی زاده

ازدیگر معماران خشت کار نراق می توان به مرحومان استاد باباخان اسماعیلی فرزند یوسف ، استاد محمد نبی زاده فرزند نبی ، استاد ابراهیم ابراهیمی ؛ استاد شکرالله کریمی فرزند اکبر و استاد یوسف نبی زاده فرزند نبی اشاره نمود .

سایت سلحشوران شهر نراق از جناب آقای مرتضی علی آقایی فرزند علی اکبر از بابت تهیه این پست سپاسگزار می باشد .