آشنایی با ابزارهای کشاورزی سنتی در شهر تاریخی نراق - پاشنه خَر و کاربرد آن

پاشنه خَر (بیل کَرت کِش ، مَرزبَند یا مَرزکِش ) در قدیم یکی از وسایل کشاورزی سنتی در شهر تاریخی نراق بود و به گویش نراقی به پاشنه خَر معروف بود .

این بیل بر خلاف بیل های کشاورزی معمولی که یک نفر با آن کار می کرد، استفاده از آن مستلزم دو یا سه نفر کارگر بود و شامل یک صفحه فلزی مستطیل شکل با کمی اِنحنا بود که دارای یک دسته چوبی به نام دسته بیل بود و در طرفین آن یک حلقه (قلاب ) فلزی بود که به هر حلقه یک زنجیر متوسط حدود 1/5 متری بسته می شد و دو سر دیگر این زنجیرها در یک نقطه وسط یک تکه چوب محکم به اندازه حدود دو مُشت بسته که دارای یک حلقه فلزی بود بسته می شدند .

نحوه کار آن بدین صورت بود که یک نفر با دو دست دسته بیل را گرفته و آن را هدایت می کرد و نفر دیگر با زنجیر بیل را می کشید و با خاک های جلو بیل پشته (مرز) کوتاهی به وجود می آمد.
این کار از یک طرف آغاز و پس از رسیدن به انتهای کار عین همین کار از طرف دیگر شروع می شد تا به آخر می رسید وبدین صورت پُشته بزرگتر شده و تکمیل می گردید.

و اما پُشته (مَرز) چیست؟
در زمان های قدیم کشاورزان در موقع گاویاری (شخم زدن زمین با گاو آهن سنتی) به نام خیش که به دو گاو نر (وَرزاو) بسته می شد زمین های مزروعی را شخم زده و کشت مى کردند و یا به گویش محلی ( تخم می کاشتند).
برخی از این زمین ها ساختار کَردو (کَرت) داشت. کَرت یعنی یک قطعه زمین کشاورزی را به چند قطعه مستطیل شکل تقسیم کردن وحدّ فاصل دو کَرت را مَرز ( نوار) گویند . وجود مَرز باعث می شد تا کشاورز بتواند به راحتی کَردوها را آب بدهد.
البته این روش آبیاری را آبیاری غرقابی می گفتند بدین صورت که کشاورز یک کَرت را با جوب آب می داد و پس از پُر شدن کَرت، بال (مسیر) آب را به کَرت بعدی می گرداند و آبیاری به همین نحو تا آخرادامه پیدا مى کرد.

نحوهٔ مرز بندی به شرح زیر بود:
همان طور که ذکر شد بعد از شخم زدن زمین ، آن زمین هایی که ساختار مرزی داشت یعنی به صورت کَرت بود، یک کارگر با بیل معمولی بعد از شخم زدن زمین، مرزهای کَرت را از بالا و پایین مرز ترمیم می کرد وبه گویش نراقی مرزها را می بست. ولی در زمین های فاقد کَرت به نیروی بیشتری نیاز بود و مرز بندی به صورت کار گروهی و توسط پاشنه خَر آنجام می گرفت که به نحوه کار با آن اشاره گردید.

از کاربرد دیگر پاشنه خَر ساختن مایه (کُنَه) برای کِشت صیفی جات مانند خربزه، هندوانه و ... بود. بدین صورت که زمین را به نحوی که گفته شد شخم می زدند و سپس به جای مرز مایه که شبیه نهر آب بود با پشته های بلند درست می کردند. این مایه ها به داخل یکدیگر راه داشت و با بندهایی که با بوتهٔ جاز(نوعی بوته در نراق) درست می شد هم زمان با هم آبگیری می شدند و پس از 48 ساعت زمین به دَم می آمد و به اصطلاح آمادهٔ کشت می شد.

سپس کشاورزان خاک خشک لبه مایه ها را کنار زده و در ابتدای خاک مرطوب روی لبه مایه به فاصله 20 سانتی متر بذر تره بار می کاشتند . به این نحوهٔ کاشت به گویش نراقی (تخمه انداختن) یا جالیز کاری می گفتند.
در این مایه ها چون رطوبت پُشته ها زیاد بود محصول دیرتر به آب نیاز پیدا می کرد مانند باغ های انگور که مایه(جوب )آب پای درختان عمیق هستند و نیاز کمتری به آب دارند . پس از برداشت محصول تره بار، مجدداً زمین را شخم زده و با پاشنه خَر (کَرت کِش) آن را برای کشت بعدی به کَرت تبدبل می کردند.

امروزه این کار با ادوات مکانیزه انجام می شود بدین صورت که دیسک هایی به عقب یا جلو تراکتور بسته می شود و کار مرزبندی را انجام مى دهد. جهت قرار گرفتن گودی صفحه دیسک ها به نحوی است که خاک از دو طرف به سمت داخل ریخته می شود و پشتهٔ بلند ( مرز ) بوجود می آید و زمین به چند قطعه تقسیم می شود.

سایت سلحشوران شهر نراق از محقق و پژوهشگر آقای مرتضی علی آقایی فرزند اکبر از بابت این تحقیق که برای اولین بار تهیه و نگارش می گردد سپاسگزار می باشد .