آشنایی با تقسیم بندی فضای خانه های قدیمی و تاریخی کهن شهر نراق

تقسیم بندی فضای خانه های کهن قبل از هر چیز نشانگر آن است که پیشینیان ما برای حفظ حریم خصوصی خانه ارزش و اهمیت قائل بودند .هشتی خانه ، دالان ، ورودی ، میهمانخانه ، جدایی تالار پذیرایی از نشیمن و... همه نشان دهنده اهمیت تقیسم بندی در معماری خانه های قدیمی است.

اگر راهی نراق دلیجان استان مرکزی هستید حتما سری به خانه های قدیمی و تاریخی این کهن شهر بزنید و از نزدیک با این عناصر معماری ایرانی آشنا شوید که در ادامه به چند مورد آن اشاره می شود:

۱-تخت گاه
تخگاه یا سکوی انتظار محلی در دو سوی در ورودی ، برای استراحت در هنگام انتظار، برای ورود یا گفتگو با همسایه ها طراحی شده است.این سکو به عنوان یکی از اِلمان های معماری سنتی نراق تبدیل شده است.

۲-سَر در ورودی
در قدیم دیوارهای کاهگی ساده را برای نمای بیرونی خانه ترجیح می دادند و تنها چیزی که از بیرون خانه به آن زیبایی داده، سر درهای هلالی با طرح های متفاوت است و معمولاّ طوری ساخته شده که در زمستان ها مانع از ریزش برف و باران بود و در تابستان ها نیز مانعی برای تابش مستقیم آفتاب به شمار می رفت که بسته به اعتقاد صاحبخانه در بالای سردرِ بیشتر آنها آیاتی از قرآن کریم یا عبارات مذهبی نوشته می شد تا هنگام ورود و خروج از زیر آیات قرآنی یا روایات و عبارات دینی عبور کنند.

۳-درب ورودی
در بیشتر خانه های سنتی ، درهای ورودی دو لنگه و چوبی با کوبه های متمایز برای استفاده مردان و زنان بود. زن ها کوبهٔ حلقه ای که صدای زیری داشت ، به صدا در می آوردند و مردها کوبه ی چکشی شکل را که صدای بمی داشت دق الباب می کردند.

۴-هَشتی
در خانه های سنتی پس از عبور از سر در وارد فضایی که " هشتی" نامیده می شود.این طرح در معماری کهن ایرانی رکن اساسی خانه بود.هشتی خانه در واقع یک فضای هشت ضلعی یا مربع و مستطیل را بعد از ورودی خانه به وجود می آوردند. دور تا دور هشتی سکوهایی در دل دیوار قرار گرفته بود که افراد روی آنها نشسته و منتظر استقبال صاحب خانه بمانند. در این هشتی ها در بعضی مواقع گفتگوها آنقدر طولانی می شد که صاحبخانه مجبور می شد در همین مکان از میهمان پذیرایی نماید .
پس از هشتی وارد فضای باریک و منحنی شکل می شویم که راهرو یا دالان است و به حیاط اندرونی و بیرونی یا مرکزی منتهی شده است. دالان ها تعیین کننده قلمروهشتی می باشند یعنی مهمان ابتدا از ورودی خانه وارد هشتی می شود و سپس از دالان عبور می کند. دالان به عنوان فضایی است که مهمانان را به اتاق های مختلف هدایت نماید و افراد غریبه را به داخل حیاط مرکزی رهنمون کند .

فضای هشتی دارای دو عملکرد است : اولا هشتی به عنوان فضای تقسیم خانه در نظر گرفته شده است که فضای اندرونی را از فضای بیرونی مجزا کرده است.ثانیا هشتی فضای توافقی است که افرادی که برای بازدید صاحب خانه آمده اند بایستی در این فضا صبر می کردند.
نقش هشتی در تعریف کردن روابط همسایه و تقویت آن مهم بوده است. بعضی از هشتی ها بین چند خانه مشترک بود اهالی آن خانه که با هم فامیل بودند و یا به هم نزدیک بودند ،از فضای هشتی برای دور هم نشینی و گپ زدن استفاده می کردند.
برخی هشتی ها ساده بودند و بعضی پر نقش و نگار دارای تزئینات معماری و گچ بری و همچنین در برخی هشتی ها دارای سقف گنبدی شکل و روزنه نورگیر دار داشتند که از آنجا نور به داخل هشتی می تابید و تا غروب آفتاب می چرخید .در موقعی که هوا تاریک می شد همسایه ها یک چراغ موشی یا بادی (فانوس) تا زمانی که نیاز بود داخل آن روشن می کردند .در کف هشتی ها نیز تقسیم بندی هندسی وجود داشت و با قلوه سنگ مفروش می شد.
در مجموع می توان گفت که مهمترین کار هشتی،تقسیم مسیر ورودی به دو یا چند خانه و در عین حال حفظ قسمتی از حریم خانه بوده است.
به هشتی : آرامگاه،طاق،ایوان،رواق و آسمانه هم می گویند.

۵-دالان
دالان راهروی باریکی بود که با پیچ و خم وارد شونده را از هشتی به حیاط خانه هدایت می کرد. پیچ و خم دالان برای رعایت حریم خصوصی خانه بود تا عابر نتواند سریعاً فعالیت های جاری در حیاط را متوجه شود. در دالان ها معمولا از دکوراسیون های ساده و مجلل استفاده می شد که فرد را مجذوب خود می کرد.

۶-حیاط
حیاط در خانه های قدیمی مرکز و قلب ساختمان بود. ، حیاط مرکزی همراه با ایوان در هر سمت ، ویژگی بود که از گذشته های دور در معماری ایرانی حضور داشت ؛ البته این امکان وجود داشت که حیاط از نظر هندسی مرکز خانه نباشد اما از نظر زندگی و انجام فعالیت ها و ایجاد ارتباط بین قسمت های مختلف خانه و سایر مسائل مرکز خانه محسوب می شد.
حیاط محلی برای برگزاری مراسم مختلف نظیر مراسم مذهبی ، عروسی و تجمع اقوام و معمولاً چهار گوش بود. ابعاد حیات را تعداد و عملکرد فضاهای اطراف آن تعیین می کنند. هر حیاط معمولاً یک حوض و چند باغچه دارد که بسته به شرایط مختلف محلی نظیر آب و هوا و عوامل فرهنگی اشکال متفاوتی می باشد. سازمان دهی فضاهای محصور حیاط به گونه ای بود که با تغییرات فصلی وکارکردهای مختلف اتاق های مجاور متناسب باشد.در طراحی ودکوراسیون حیاط ها معمولا از کاشی های رنگی ورنگارنگ شاد استفاده می شد.

اتاق ها در یک خانه سنتی بر اساس اهمیت و کاربردشان دور تا دور حیاط قرار می گرفتند.اتاق های تابستانی معمولا در ضلع جنوبی خانه قرار داشتند تا در طول روز تابستان کمتر در معرض آفتاب باشند و اتاق های زمستان نشین روبروی اتاق های تابستان نشین و دقیقا روی ضلعی قرار می گرفتند که در طول روز ، بیشترین آفتاب به آنها بتابد. باقی مانده مانند انبار، آشپزخانه و...در ردیف دوم و پشت اتاق ها جا می گرفتند.
اگر به خانه نخجیر نراق گذرتان افتاد حتما اتاق های تابستان نشین و زمستان نشین را ببینید و از طراحی و معماری های ایرانی لذت ببرید.

۷-پنج دری
پنج دَری یکی از عناصر سنتی معماری ایرانی است.پنج دری به طور معمول یک اتاق بزرگ است که در واقع همان تالار اصلی خانه محسوب می شود که اغلب اوقات رو به ایوان بزرگی است که پنج در یا پنجره پیوسته برای آن در نظر گرفته شده است.
پنج دری عموماً فضائی بود با دکوراسیون داخلی زیبا و پرکار که در کنار اتاق های ساده زندگی در خانه های سنتی مشهود بود. تالار با گچبری، آئینه کاری، نقاشی روی گچ، مقرنس و با نقاشی روی چوب تزئین می شدند. جبهه رو به حیاط تالار با اُرسی های ۳ دری یا ۵ دری به حیاط خانه مربوط می شدند. تالار برای پذیرایی از مهمانان محترم مورد استفاده قرار می گرفت.

۸-سه دری
در معماری سنتی به اتاقی (غرفه ای) که سه در داشته باشد سه دری می گویند.این فضا در واقع واحد بنیادین فضای معماری ایرانی است که فضایی از ایوان تا اتاق و پَستو را شکل می دهد.در فضاهایی که این تقسیم سه تایی بر روی وجهه اصلی(رو به حیاط) باشد نام سه دری را به خود می گیرد که حتما در صورتی که فضا بسته مورد نظر باشد فضا توسط سه در و پنجره بسته می شود.انعکاس این تقسیم سه تایی بر روی دیوار مقابل وجود دارد.
سه دری یا نشیمن،‌ اتاق هائی بود که از پنج دری (تالار) اهمیت کمتری داشتند و از اتاق های ساده مهمتر بودند . نشیمن، محل تجمع افراد خانواده و مهمان های نزدیک به حساب می آمد . طراحی داخلی نشیمن به گونه ای بود که احساس آرامش را به افرد می داد.

۹-ایوان
ایوان ها بلندای زیبایی در معماری ایران می باشند. ایوان ها نشست گاه هایی بودند که بیشتر در جدار بیرونی خانه ها بنا می شدند. می توان ساعت ها در ایوان های مرتفع نشست ودیگر زیبایی های معماری نراقی را نظاره گر بود و خسته نشد. ایوان ها در همه خانه های تاریخی نراق قابل مشاهده است.

۱۰-طاقچه و رَف
طاقچه و رَف دوعنصر کوچک اما دوست داشتنی در معماری ایرانی است و همه ایرانی ها آن ها را دوست دارند و درهمه خانه های ایرانی پیدا می شود. گاهی روی طاقچه ها را پُر می کنیم از عکس های عزیزانمان و گاهی هم با گلدان های زیبا م‍ی آراییم. رَف های خانه های قدیمی نراق یاد آور گذاشتن هندوانه بود که این میوه ها تا چله زمستان می ماندند و در مراسم های دورهمی و زیر کرسی های گرم خوردن هندوانه واقعا لذت بخش بود.از رَف های اتاق برای قرار دادن انواع وسایل قدیمی و انتیک به عنوان دکور استفاده می شد.ولی هر چه که هست می دانیم این عناصر کوچک (تاقچه و رف)تاثیر بر زیبایی دکوراسیون منزل های قدیمی دارند.اگر به خانه نخجیر نراق رفتید حتما از نزدیک آنها را ببینید ولذت ببرید.

۱۱-باد گیر
استفاده از بادگیر از سنوات قدیم در ایران متداول است . باد گیرها به اشکال مختلف در شهر های مرکزی و جنوب ایران ساخته شده اند که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی واجرا شده اند و از عناصر و سمبل های معماری ایرانی هستند.
باد گیرهای شهر ۳۰۰۰ ساله نراق که یکی از آثار باستانی با معماری ایرانی و دیدنی این شهر می باشند بیش از ۲۰۰سال قدمت دارند و طراحی آنها بدین صورت است که بر بلند ترین قسمت بام خانه ها،آب انبارها ومساجد تعبیه شده اند .باد گیرهای شهر نراق معمولا چهار طرفه می باشند و در هر طرف آن چند سوراخ تعبیه شده و درون آنها با تیغه ها و جدارهایی از چوب و خشت ساخته شده است.
طرز کار بادگیر
تا قبل از اختراع کولر وگسترش آن در شهرهای مختلف ، بادگیر به عنوان یک سیستم خنک کننده هوا کاربرد داشت وهنوز هم آثار و بقایای آنها را می توان در اقلیم گرم و مرطوب نواحی جنوبی واقلیم گرم وخشک نواحی مرکزی کشور مشاهده کرد.

طرز کار بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را گرفته واز طریق جدارها و تیغه های خشتی و چوبی چهار طرف به داخل اتاق های ساختمان هدایت می کند وآنجا را خنک می کند.
بعضی از بادگیرها فقط از طریق جا به جایی هوا ،داخل بنا را خنک می کند مانند شهرهایی که هوای گرم و مرطوب دارند ودر مناطق مرکزی که هوای آنها گرم و خشک است مانند شهر نراق، جابجایی هوا در ساختمان های آن از طریق تبخیر انجام می شود بدین صورت که داخل ساختمان و در زیر بادگیر یک حوضچه مصنوعی قرار می دهند و جریان باد پس از ورود به داخل ساختمان از روی حوض کوچک آب عبور می کند و پس از برخورد بر روی آب عمل تبخیر انجام می شود.
تا قبل از پیدایش یخچال برقی در بسیاری از خانه ها ،مواد غذایی را در محوطه زیر باد گیر نگه می داشتندتا خنک بماند تا از فاسد شدن جلوگیری شود . .
شهر نراق به شهر بادگیرها معروف است.اگر به این شهر تاریخی رفتید حتما بادگیرهای شهر را که جلوه ای از معماری ایرانی است ببینید و از نزدیک با نحوه کار آن آشنا شوید.

۱۲-اُروسّی
اُروسّی از عناصر معماری ایرانی و پنجره مُشبّکی است که به جای گذاشتن روی پاشنه گَرد، بالا می رود و در محفظه ای که روی آن قرار گرفته جای می گیرد(مانند کرکره). نقش شبکه اروسی مانند پنجره ها و روزنه های چوبی است و نمونه های زیبای آن در خانه های قدیمی نراق و خصوصا در مسجد جامع شهر نراق به چشم می خورد. اروسی در صنایع دستی به قطعه مشبّکی ساخته شده از چوب گفته می شود که نقش زیبایی در آن ایجاد کرده اند که دارای شیشه های رنگی کوچک داخل گرِه های چوبی قرار گرفته اند ویا ممکن است فاقد شیشه باشند.
اگر به شهر تاریخی نراق رفتید بازدید از خانه تاریخی آمیرزا منصور قاسمی را فراموش نکنید.این خانه بزرگترین بادگیر نراق،زیباترین درهای گره کاری شده و پنجره های مشبک همراه با شیشه های رنگی و زیباترین گچ بری و تزئینات داخل ساختمان را در شهر نراق در دل خود جای داده است.

۱۳-دولاب
دولاب هم یکی از عناصر معماری سنتی ایرانی در همه خانه های قدیمی نراق به چشم می خورد که در دل دیوارهای گلی وضخیم ساخته شده اند و دارای دو لنگه درِ چوبی کوچک می باشند که به آنها درِ دولاب گفته می شود و قسمتی از فضای اتاق یا حیاط خانه است که در قدیم و حال از آن به عنوان کمد دیواری استفاده می شود. از دولاب ها در قدیم به عنوان انبار ذخیره گندم ،جو،غلات و همچنین نگهداری مواد غذایی مانند،نان، بیرهٔ قرمه (گوشت پخته شده ) واز رَفِ دولاب هم برای نگهداری جوزغند،آجیل و سایر وسایل دم دست خانگی استفاده می شد.اگر به خانه های قدیمی نراق خصوصا خانه نخجیر رفتید حتما از این عناصر معماری ایرانی و کمد دیواری های دوست داشتنی دیدن نمایید.

۱۴-آشپز خانه
در بررسی خانه های قدیمی به اتاق هایی برخورد می کنیم که در پنهان ترین بخش خانه و در پشت اتاق های اصلی قرار گرفته اند که به آنها مُدبَخ(مطبخ)می گویند. یعنی برای پختن غذا ونان. به این آشپزخانه،آشپز خانه دودی یا هیزمی هم می گویند.
طراحی داخلی این مجموعه به گونه ای است که دور تا دور آن سکوهایی ساخته شده که زیر و روی آنها ظروف آشپزخانه چیده می شود و دارای طاقچه هایی که روی آنها هم برای چیدن ظروف وهم برای وسایل پخت و پز استفاده می گردد.در قسمت کف آن اجاق های گلی و سه پایه های آهنی قرار دارد که برای پخت غذاهای هیزمی در ظروف مسی مانند کمجدان ،تیمچه و سایر ظروف مورد استفاده قرار می گیرد.در طرف دیگر آشپزخانه تنور نانوایی قرار گرفته که برای پخت نان مورد استفاده قرار می گیرد ودر کنار آن انبار هیزم یا هیمه دان قرار دارد.
نورگیر این آشپزخانه از سوراخ هایی که روی بام آن قرار گرفته و به شکل مختلف می باشد تامین می شود .فقط در تاریکی شب از چراغ های موشی یا بادی برای روشنایی هسته مرکزی آن استفاده می گردد.

۱۵-بام
بام در معماری ایران به جرأت بخشی از فضای زندگی است و علاوه بر وجود حجم های پیچیده و زیبا،به عنوان حیاط هم مورد استفاده قرار می گرفت. در خانه های قدیمی اطراف بام را تا حدود یک متر و نیم بالا آورده و نوعی حیاط در بام بوجود می آورند که در شب های تابستان برای خواب استفاده می شد . همچنین این دیوارها با سایه اندازی بر بخشی از بام در ساعات مختلف روز نقش اقلیمی ثانویه ای داشته اند.این دیوارها دور بام خانه نخجیر نراق به راحتی قابل مشاهده است و برای گردشگران در ساعات خنک روز، و در هنگام شب علاوه بر چشم انداز عالی برای استراحت و خواب عالی است .

۱۶-اطاق کرسی
کرسی ها گرمابخش معماری و خانه های ایرانی هستند. در شب ها سرد زمستان این کرسی ها بودند که گرما را به خانواده ها باز می گرداندند و باعث می شد تا خانواده ها از کنار هم بودن لذت ببرند .اتاق کرسی در مجموعه ی زمستان نشین و اغلب در گوشه های این بخش که در و پنجره ی کمتری به حیاط دارند، ساخته می شده تا در زمستان با بستن در و پنجره ها بتوان آنرا گرم کرد. در وسط اتاق، چال کرسی قرار داشته و ابعاد اتاق تابع ابعاد کرسی بود، چون دیواره های آن برای تکیه دادن مورد استفاده قرار می گرفته اند. این فضا در همه خانه های اقلیم سرد و کوهستانی وجود دارد .اگر در نراق به خانه تاریخی آقا تقی رئوفی رفتید دیدار از اتاق کرسی را فراموش نکنید.

۱۷-سیپک نراق
در خانه های قدیمی نراق سازه ای منحصر به فرد به شکل آب انبار احداث گردیده که جوی آب قناتی از وسط آن جاری است.
می گویند ۲۰۰سال پیش حاج الله داد ( خیّرنراق) این قنات را حفر می کند و آن را وقف آب شرب مردم می سازد.آب این قنات از بالا دست نراق سرازیر می شود وبه خانه های مردم راه می یابد.هر خانه ای سازه ای به نام "سیپک "دارد که شبیه آب انبار است و محل برداشتن آب شرب و نگهداری میوه ها،سبزی جات،صیفی جات وگوشت بود.این سیپک ها به تناسب سطح ارتفاع خانه دارای ۳طبقه یا کمتر می باشد که به این طبقات "بهار خواب"می گویند که محل استراحت اهل خانه در هوای گرم بوده است.

"پَک"در گویش نراقی به معنی پله است و سی پک (سیپک) یعنی جایی که ۳۰ پله دارد وآب قنات از زیر آن جاری است.این محل ها از دیدنی های منحصر به فرد شهر نراق می باشد.سیپک ها در عمق ۷ الی۱۰متری زمین قرار دارند و دمای داخل آنها بین ۱۵تا۱۸ درجه سانتی گراد است و دمای محیطی خنکی را برای اهل خانه مهیا می سازد.سیپک به نوعی از یخچال های خانه های قدیمی مردم نراق بود.
اگر به شهر تاریخی نراق رفتید حتما از سیپک دو طبقه و منحصر به فرد منزل آقا تقی رئوفی دیدن نموده و" بهار خواب" آن را از نزدیک ببینید.

18-پیش تاق
پیش تاق در معماری اسلامی یا معماری ایرانی به درهای چوبی ِعظیم و بزرگی گفته می شود که ورودی مساجد،کاروانسرا یا زیارتگاه ها را مشخص می کند.عموما ارتفاع پیش تاق از ارتفاع سایر اجزای نمای ساختمان بیشتر است تا ضمن نمایش دادن اهمیت ساختمان ورودی و موقعیت آن را نیز مشخص می کند. در قدیم ورودی حصار کربلایی مهدی در محل سفلی نراق از این درها بود. جنس این درها معمولا از چوب گردو می باشد که توسط نجارهای چیره دست نراق در حدود ۲ قرن پیش و بیشتر،ساخته شده است.
اگر گذرتان به شهر تاریخی نراق افتاد به کاروان سراهای حاج مهدی و بازار تاریخی و حسینیه مسجد جامع سر بزنید و این درهای چوبی بلند را که نمونه هایی از معماری سنتی ایرانی است از نزدیک ببینید.

سایت سلحشوران شهر نراق ؛ از محقق ؛ پژوهشگر و نویسنده گرانقدر جناب آقای مرتضی علی آقایی نراقی از بابت این تحقیق قدردانی می نماید .