آشنایی با حرفه تولید زغال درکوره زغال پزی یا زغال پَزخانه یا چاله زغال در شهر تاریخی نراق

تهیه و تولید زغال در قدیم تا حدود دهه ۴۰ در نراق یک شغل و حرفه اصلی بود ولی با توجه به اختراع گاز و نفت و ... این حرفه هم کم کم منسوخ و به بوته فراموشی سپرده شد. در صورتی که مصرف زغال کماکان ادامه داشت به طوری که تهیه و تولید آن دیگر به عنوان یک شغل در شهر نراق مقرون به صرفه نبود. در این مقاله سعی شده است به چگونگی تولید زغال به روش سنتی، نحوه مصرف و کاربرد آن پرداخته شود.

زغال چیست؟
زغال ماده ای است سبک و شکننده و سیاه رنگ، باقی مانده از نیم سوختن چوب و دیگر اندام های گیاهی و جانوری است که قسمت اعظم ترکیبات آن تبدیل به کربن شده باشد و تقریبا می توان آن را کربن خالص دانست.علت اینکه از داغ کردن یا سوزاندن چوب و یا استخوان حیوان زغال به دست می آید این است که آنها بر اثر حرارت آب و گازهای نهفته در خود را از دست می دهند و فقط جسم جامدی از خود به جای می گذارند که به آن زغال می گوییم.
زغال انواع و اقسام دارد و بستگی به نوع چوبی دارد که از آن برای تهیه زغال استفاده می شود.

 کاربرد زغال
در قدیم در شهر نراق زمانی که نفت کمیاب و یا وجود نداشت مردم از زغال برای نیازهای روزمره خود استفاده می کردند که مهمترین کاربردهای آن به شرح زیر بود:

۱-چون اکثر سماورها زغالی بود برای درست کردن چای، زغال نیم سوز را داخل کوره سماور می ریختند و یک هواکش هم به نام " بوق سماور" روی آن می گذاشتند تا زغال ها زودتر افروخته شود وآب جوش بیاید .
۲-درتمام محافل مذهبی مانند مساجد وتکایا هم از سماور زغالی استفاده می شد و حتی در منقل های پای سماور این مراسم هم برای دم کردن چای زغال را نیمه افروخته می کردند و قوری های چای را اطراف منقل روی تکه های آجر داغ شده  می گذاشتند تا دم بکشد.
۳-در کرسی های زمستان ، زغال را در داخل منقل سرخ می گردند و روی آن یک لایه خاکستر می کشیدند و زیر کرسی می گذاشتند. این منقل آتش تا ۲۴ساعت کرسی را گرم نگه می داشت ویا در کرسی هایی که چاله داشت در صورت نبودن آتش هیزمی از زغال افروخته شده ‌(سرخ شده ) استفاده می شد به طوری که می توانستند دیزی آبگوشت و یا قابلمه تاس کباب را در زیر کرسی و آتش چاله آن بپزند.
۴-در منقل های زغالی یا اجاق های داخل خانه از زغال برای درست کردن کباب استفاده می کردند.
۵-برای درست کردن آتش سَرَه قلیان ، زغال نیم سوخت را داخل آتش گردان ‌(سبد کوچک سیمی‌‌)  می ریختند و به سرعت تاب می دادند تا سرخ شود و روی قلیان می گذاشتند .از این روش برای اسفند دود کردن هم استفاده می شد .

ویژگی های زغال خوب
ویژگی های زغال خوب به شرح زیر است:
۱-بادوام باشد
۲-دود نکند.
۳-گاز و بو نداشته باشد چرا که برای استفاده در فضاهای بسته مانند زیر کرسی خطرناک است و باعث گاز گرفتگی می شود.
۴-پرحرارت باشد و خاکستر فراوان تولید نکند.

چگونگی تولید زغال
در شهر نراق چندین کوره یا چاله زغال وجود داشت . معمولا این چاله ها کله قندی بودند به طوری که از دهانه دارای قطر کم و هرچه به طرف پایین می رفت بر قطر آن افزوده و فضای بیشتری را شامل می شد.

ارتفاع این چاله ها حدود ۱۰متربود. دو حلقه از این چاله ها در مزرعه روکیه قرار داشت. یکی قبل از حصار مرحوم سید مهدی نرسیده به کَنده مرحوم سید ماشاءالله موسوی در مسیر جاده قدیم آبشتا و دیگری بعد از حصار مرحوم سید مهدی داخل چاله قرار داشت.
قبل از روشن کردن کوره ها ، هیزم های درختان مختلف مانند بادام، زردآلو و ... را سر چاه دپو(قُلمبه)می کردند و سپس با توجه به ابعاد کَنده چوب ها را از پایین تا بالای چاله می چیدند .موقع شروع کار در ته چاله مقداری آتش درست می کردند و به مرور چوپ ها را اضافه می نمودند.

شعله آتش در ته چاله به علت نرسیدن هوا به آنها خاموش می شد و با همان مقدار آتش اولیه چوپ ها به مرور از ته چاله می سوختند بدون اینکه مشتعل شوند . کوره شبیه یک تنور بدون دمادون بود و روزنه ای برای ورود هوا نداشت ؛ بنابراین هیزم ها مشتعل نمی شدند وبا حرارت دودی که از دهانه چال خارج می شد می سوختند بدون اینکه خاکستری از خود به جای بگذارند.
حدود ۵ تا۱۰ روز دود از دهانه چاه خارج می شد و در طول این مدت مسئول کوره می توانست هیزم های بیشتری را  اضافه نماید. در پایان به محض اینکه رنگ چوب ها داخل چال به سیاهی می گرایید درب چاله با یک سطح فلزی می پوشاندند و با خاک مسدود می کردند.

چوب هایی که خوب نسوخته بودند با حرارت باقیمانده در چاله خوب پخته می شدند.درب چاه حدود ۱۵ روز بسته بود و چوب های سوخته شده در کوره سیاه می شدند و تبدیل به زغال می گردیدند بدون اینکه خاکستری از خود به جای گذارند.
در پایان درب چاه را باز می کردند ؛ زغال آماده شده بود. آنها را داخل جوال یا گونی می کردند و جهت فروش به شهر می آوردند.

 در شهر نراق چندین کوره زغال پزی یا زغال پَزخانه یا چاله زغال وجود داشت که انسان های شریف و قابل احترام به تولید زغال و فروش به مردم مبادرت می  ورزیدند که مطرح ترین آنان عبارتند از : 

1- مرحوم حسین شاطری فرزند تقی

2- مرحوم علی اکبر شاطری فرزند تقی

3- مرحوم محمد حسینی فرزند حسین

4- نفر بعدی را شما بفرمایید 

 سایت سلحشوران شهر نراق از محقق ؛ پژوهشگر و نویسنده گرانقدر جناب آقای مرتضی علی آقایی از بابت تهیه این نوشتار قدردانی می نماید .