نگاهی به آیین " سِلخ بَر رویی " در شهر تاریخی نراق

سلخ بَر رویی یک واژهٔ راجی نراقی است وعبارت است از لارویی استخر ذخیره آب کشاورزی که معمولا جلو دهانه قنوات یا چشمه ها ساخته می شود. این آیین از قدیم الایام در شهر نراق وجود داشته و دارد ومربوط به آیین های کشاورزی نراق می باشد.

معمولا تمام قنوات شهر نراق دارای سِلخ می باشد که کشاورزان و خرده مالکان با توجه به ساعت آبی که دارند آب را در آن ذخیره می کنند. یک ساعت ، بیشتر یا کمتر از پایان مهلت مقرر ، آب را از محل خروجی سِلخ که به آن " گله سِلخ " می گویند باز می کنند و زمین های مزروعی خویش را آبیاری می نمایند و در پایان مهلت مربوطه ، مالک دیگری آب را تحویل می گیرد.

هر سِلخ مجهز به یک گَلَهٔ سلخ و سوراخ آن است. گله سِلخ شامل یک قطعه چوب حدود یک متر و نیم که قسمت انتهای آن دارای کَلَّگی و گرد می باشد و برای بستن سوراخ گله سلخ که شبیه سنگ گرد سوراخ دار یا سنگ آسیاب می باشد و در قسمت خروجی سلخ که در قسمت کف جاسازی شده قرار می گیرد که با ریختن چند بیل خاک پای آن به اصطلاح سِلخ بسته می شود. پس از پُر شدن گله سِلخ را از سوراخ مربوطه خارج می کنند(بَرمی کَشند) و آب در جوی جریان می یابد و از این طریق آب برای مصرف آبیاری محصولات کشاورزی و باغی مورد استفاده قرار می گیرد.

این سلخ ها معمولا سالی یک بار باید لارویی شوند چون ماسه ،خ َرَّه، لجن و جلبک داخل آن را احاطه کرده و به تَبع آن میزان ذخیره حجم آب مصرفی کم می شود. سِلخ بَر رویی روز مشخصی ندارد و بستگی به ورودی آبی دارد که به سلخ وارد می شود. این روز معمولا در یکی از ایّام فروردین و قبل از" رَشن کردن" آب انجام می گیرد. رَش٘ (رَش٘ن ) به معنی نوبت و گردش آب کشاورزی است که معمولا در شهر نراق از ۴ تا بالا یا پایین ۱۰ روز با توجه به تعداد مالکین مزرعه و اراضی مزروعی متغیر است. از ۱۰روز به بالا با توجه به افزایش دمای محصول طاقت تشنگی را ندارد.

تا قبل از رَشن کردن و نوبتی شدن ،مالکان آزاد هستند در هر زمان از آب استفاده نمایند و از این نظر محدودیتی ندارند چرا که اوایل بهار به علت بارندگی های زمستانی آب زیاد است.
در زمان قدیم خصوصا تا دهه های ۵۰ یا ۶۰ شهر نراق با کمبود آب کشاورزی و شرب مواجه نبود.آنقدر آب بود که نیازی به سِلخ بستن ولارویی سلخ نبود و قنات ها با هُوری یاب کار می کردند و به عبارتی ورودی وخروجی آب سلخ به یک اندازه بود .اصلا گله سلخ را باز نمی کردند و آبی که به سلخ وارد می شد همان آب از سرِ گلهٔ سلخ سرریز می شد و استفاده می کردند.

به عبارتی یک جوی کامل آب بود که گاهی کشاورز قادر به کنترل آن نبود ومجبور بود اضافه آن را رها کند.نمونه های قنواتی که درقدیم سِلخ بند نبودند و با هُوری یاب کار می کردند یکی قنات روکیه بود که تمام اراضی روکیه تا کَنده شیرعلی اوضایی را آبیاری می کرد و اضافه آن را هم به مزرعه بهشت آباد یا " آبشتا " می فرستادند. قنات دیگر احمد آباد ، قنات قدیم محمد آباد، صادق آباد ؛ پودنا، دشت بالا و پایین ؛ قنات سَرَچه و... اینها از نمونه قنات هایی بودند که نیاز به سلخ بستن نداشتند و با هوری یاب کار می کردند. برداشت محصولات کشاورزی و باغی از اراضی این قنوات و در کل از همه مزارع شهر چشمگیر بود به طوری که کشاورزان نراق از نظر برداشت محصولات کشاورزی خودکفا بودند.

گذشت زمان و استفاده بی رویه از آب های زیر زمینی و از طرفی عدم نظارت بر حفر چاه های عمیق ونیمه عمیق به مرور از آب قنوات کسر و برخی خشک شدند و کشاورزان هم مجبور شدند از طریق سلخ بستن ، مزارع خود را آبیاری نمایند.
همان طور که گفته شد سِلخ بَررویی از اهم کارهای کشاورزی بود.برای انجام این کار آب سلخ را چند روز قبل از لارویی از دهانه کاریز یا قنات به طرف رودخانه قطع می کردند تا رسوبات داخل سلخ کمی خشک شود .

سپس روزی را برای" سلخ بر رویی" مشخص می شد و مالکین ملزم بودند در روز مقرر همه در محل کار حاضر شوند. اگر مالکی هم به دلیلی نمی توانست سر کار حاظر شود از نیروی کاری دیگری کمک می گرفت تا به جای او انجام وظیفه نماید.

در قدیم این نیروهای انسانی در موقع اذان صبح جلوی حمام میان تجمع می کردند ومردم برای گرفتن نیروی کار به آنجا مراجعه می کردند. در موقع سلخ بررویی طبق اطلاع قبلی همه حاضر می شدند و پاچه های شلوار یا تنبان خویش را بالا زده به داخل سلخ می رفتند و شروع به بیرون ریختن رسوبات داخل سلخ می کردند.

در قدیم مانند امروز وسایلی کافی وجود نداشت وسلخ ها هم خاکی و مانند امروزه سیمانی نبود وکشاورزان مجبور بودند که گل ولای و رسوبات داخل سلخ را دست به دست هم داده و از یک طرف خارج نمایند. برای صرف ناهار هم یک قابلمه آبگوشت درست می کردند. قاتوق خوش طعم چوپانان مزرعه هم از قبل آماده بود.

در موقع ناهار همه دور هم جمع می شدند و به صرف چای و ناهار می پرداختند و پس از استراحت واقامه نماز ، مجددا به کار ادامه می دادند تا سخل کاملا لارویی شود .در پایان کار هم یک نفر از کشاورزان با ذکر ۳ صلوات بر محمد وآل محمد ‌‌(ص) خاتمه لارویی را اعلام و مجددا آب قنات را به داخل سلخ هدایت می کردند و این روزآغاز رشن آب تعیین می شد و بعد از یکسال مجددا این کار تکرار می گردید.

این آیین هنوز هم با کمبود آب کشاورزی پا برجاست و با وجود کم آبی و لوله کشی آب به سرزمین ها، سیمانی کردن جوی ها،هر ساله به ارزش واهمیت این آیین قدیمی افزوده می شود با این تفاوت که جوانان عزیز وپُر تلاش شهر نراق جای قدیمی ها را گرفته اند و این آیین به نحو احسن و با شور و اشتیاق اجرا می شود وجوانان ارزشمند به صورت کار گروهی وعملیات جهادی به کمک سایر کشاورزان نراق وحومه می شتابند وهمکاری و همیاری خود را به معرض نمایش می گذارند.

بعد از سلخ بررویی یک آیین ویژه دیگری به نام جُوب بر رویی داریم که در این کار جوی های آب کشاورزی هم باید پاک ولارویی شوند البته جوی های اصلی که در مشاعات همگان است با عملیات کار گروهی و با حضور مالکان قبل از آب بستن به آنها بر رُوفته شوند. جوی های فرعی از مشاعات نیست وهر مالک وظیفه دارد جوی آب روبروی زمین و باغ خود را شخصا تمیز نماید.

در حال حاظر با کمبود آب کشاورزی وهدر رفتن آب قابل توجهی در این جوی ها،آنها را لوله کشی وبعضا سیمانی تجهیز می کنند تا از هدر رفتن آب جلوگیری شده و استفاده بهینه از آب کشاورزی گردد .

منابع مورد استفاده:

۱-salahshorannaragh.blog.ir
۲-اطلاعات شخصی نگارنده

سایت سلحشوران شهر نراق از محقق ؛ نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ آقای مرتضی علی آقایی از بابت تهیه این نوشته سپاسگزار می باشد .