آشنایی با دوک(پیلو) وچرخ چوبی نخ ریسی در شهر تاریخی نراق

دوک چیست؟ دوک ابزار ساده از جنس چوب و آهن است برای ریسیدن پنبه و پشم . دوک نخ ریسی اولین وسیله پارچه بافی در قدیم بود که الیاف را به نخ تبدیل می کرد. به همین خاطر در تاریخ و تحول بافندگی نقش مهمی داشته است .

تاریخچه دوک:
دوک که در گویش محلی نراق به " پیلو " معروف است از اولین وسایل و ابزار نخ ریسی در سراسر دنیا بوده است. یافته های باستان شناسان نشان می دهد که در بسیاری از محوطه های باستانی عصر سنگی ایران نیز دوک های متعددی را مشاهده کرده اند که از جنس چوب و فلز درست شده و کار آنها تبدیل پشم و موی حیوانات به نخ می باشد. قدیمی ترین آثار بدست آمده از دوک در ایران مربوط به مُهری استوانه ای است که از محوطه چغامیش خوزستان متعلق به ۳۳۰۰ سال قبل از میلاد می باشد که زنی را در حال نخ ریسی نشان می دهد.

در ایران اولین دوک ها در کاوش های باستان شناسی در کاشان، تپه های سبز دهلران و جعفر آباد پیدا شده که متعلق به دوران سنگی می باشد. بنابراین تاریخچه دوک در ایران به سده های دور باز گشته و جزء حرفه های مهم و البته مخصوص طبقه بالا بوده است.
در قدیم الیاف توسط دوک نخ ریسی به رشته های طولانی و محکم تبدیل می شده که (بنا به مورد مصرف) رنگ رزی می شده یا به همان رنگ اولیه در نساجی سنتی، قالی بافی، گلیم بافی و... کاربرد داشته است .

چرخ نخ ریسی
چرخ ریسی افزاره ای است برای رِشتن نخ یا ریسمان یا قیطان از الیاف طبیعی و مصنوعی . این دستگاه در هزاره دوم میلادی در آسیا ظهور نمود و جایگزین پیلو نخ ریسی گردید.

پشم ریسی میراث فراموش شده در شهر تاریخی نراق می باشد که فقط سالمندان نراق که در قید حیات هستند آن را به خاطر دارند. باید توجه داشت که دوک و چرخ نخ ریسی دو وسیله متفاوت هستند که از نظر ساختاری با یکدیگر فرق دارند ولی در کل کار هر دو تولید نخ از الیاف می باشد ؛ از طرفی به نخ تولید شده توسط پیلو وچرخ نخ ریسی را که به صورت گلوله بیضی شکل می باشد، دوک یا دُشکی گفته می شود.

چرخ نخ ریسی با روی کار آمدن دستگاه های نساجی از رده خارج شد در صورتی که دوک " پیلو" هنوز هم از وسایل نخ ریسی سنتی در بین ایلات وعشایر و دامداران نراق برای تولید نخ جهت بافت جوراب و دستکش پشمی و... رواج دارد. برخی از مردم دوک را به همان چرخ نخ ریسی می گویند در صورتی که دوک ابتدایی ترین وسیله نخ ریسی است و چرخ نخ ریسی بعد از دوک و تسریع در تولید نخ بوجود آمده است.

چرخ ریسی (نخ ریسی) در گذشته های نه چندان دور از صنایع دستی و مشاغل خانگی مردم شهر تاریخی نراق بود که بانوان به آن اشتغال داشتند. از نخ های تولید شده برای بافت پارچه خصوصا قَدک استفاده می شد که مواد اولیه لباس های سنتی نراق مانند تُنبان ، قبا، و... بود.

بانوان توانمند نراقی در فن قدک بافی در منطقه پیشگام بودند چرا که تولید نخ، دواندن(دون٘دَن) ، به دار کشیدن رنگرزی و در نهایت پارچه بافی سنتی از مشاغل خانگی و سنتی آنها بود.
از طرف دیگر، چون نراق نزدیک به شهر کاشان بود با شرکت فرش دستباف کاشان هم همکاری مستمر داشتند. این شرکت نمایندگانی در شهر نراق داشت که پشم را از شرکت تحویل گرفته و به پشم ریسان نراق می دادند تا آن را ریشته و تبدیل به نخ نمایند ودر قبال این کار و بر اساس وزن پشم مبلغی به عنوان دستمزد پرداخت می کردند.این افراد ، دار قالی بافی و خامه و سایر تجهیزات قالی را در اختیار قالی بافان شهر قرار می دادند و آنها با گرفتن دستمزد فرش هایی در ابعاد مختلف برای شرکت فرش دستباف کاشان می بافتند. در کل، این چرخچه های چوپی هم روزی به افتخارنام فرش دستبافت کاشان در نراق می چرخید .

نحوه پشم ریسی
عمده پشم ریسی سنتی شرکت فرش دستتبافت کاشان در قدیم در دهه۳۰ و۴۰ به دستان توانمند بانوان نراق انجام می گرفت.
بانوان پشم ریس، پشم را به صورت فله یا کلافی از صاحب آن تحویل می گرفتند. سپس آن را به قسمت های کوچک تقسیم می گردند و با کف دو دست روی زمین می چرخاندند و به شکل یک جسم لوله ای استوانه شکل و اندازه ۳۰ سانتی متر در می آوردند که به گویش محلی به آن " فتیله " می گفتند و یا پشم های کلافه شده یا نواری را به اندازه حدود یک متر یا بیشتر به دور مچ و بازوی دست چپ می بستند و سپس سر فتیله را به نوک میله مخصوص چرخچه می گرفتند.

این میله در وسط یک شیاری داشت که نخی از روی پره های چوبی چرخچه می گذشت و در داخل این شیار قرار می گرفت.سپس ریسنده، دسته مخصوص چرخچه را با دست راست و توسط یک میله چوبی حدود ۱۰سانتیمتری که به آن کِلی چرخ(کلید چرخ) می گفتند در سوراخ مخصوص دسته چرخ وارد کرده و آن را به حرکت در می آورد .
با گردش دسته چرخ ، پره های چرخ به حرکت در می آمدند و پشم ریس با دست چپ فتیله پشم را به نوک میله چوبی چرخ می گرفت و آهسته به طرف بالا می کشید. حرکت دست و گردش میله چرخ ، پشم را به نخ تبدیل می کرد. بلافاصله بعد از بالا رفتن دست و حرکت معکوس دسته چرخ باعث پایین آمدن دست ریسنده می شد و نخ تولید شده به دور میل چرخ پیچیده می شد.

تکرارعمل باعث پیچیدن بیشتر نخ به دور میل چرخ می شد و به صورت جسم بیضی شکل در می آمد که به اصطلاح به آن دوک نخ یا " دُشکی " می گفتند. در پایان ،ریسنده ، دُشکی را از میل به آهستگی خارج می کرد و کار به همین منوال ادامه می یافت. در مرحله بعد ، دو عدد دوشکی را پهلوی هم قرار داده و همزمان نخ های آنها را به دور دست می پیچیدند و به صورت گلوله ای شکل یا توپی که به آن گُندُله می گفتند در می آوردند.

در مرحله آخر، ساختن کلاف نخ بود که برای این کار هم از نوع دیگر چرخ چوبی استفاده می کردند به این صورت که چند گُندُله نخ را پهلوی هم می گذاشتند و با حرکت چرخ مخصوص ،نخ ها به دور آن می پیچید و در پایان به صورت کلاف از چرخ جدا می کردند. این کلاف نخ در مرحله آخر به کارگاه سنتی رنگرزی برده می شد و با توجه به نوع رنگ مورد نیاز آنها را رنگ می کردند وسپس کلاف های رنگ شده را به میخ های مخصوص روی دیوار و در معرض نور مستقیم خورشید آویزان می کردند تا خشک شوند. در خاتمه کلاف های رنگ شده را به بافندگان قالی تحویل می دادند.
با اختراع کارخانه نخ ریسی و رنگرزی صنعتی، به این حرفه سنتی که یکی از صنایع دستی نراق به شمار می رفت خاتمه داده شد.

یکی از فعالان این حرفه مادرم سیده متدیّنه خانم آغا جوادی با ۹۰ سال سن در نراق در قید حیات می باشد که از خداوند منان برای او سلامتی و عاقبت به خیری آرزومندم.از پیشکسوتان این حرفه می توان به مرحومه عصمت جوادی وخواهران ،فاطمه کمره ای ،سکینه رزاقی وخواهران... اشاره نمود.
پیلو ریسی در شهر نراق اکثرا مختص مردان بود که پشم گوسفند را پس از واچیدن از گوسفند حلاجی می کردند و یا به گویش نراقی با دست می گُوریدند و سپس آن را به مچ دست می بستند و با پیلو می ریسیدند و نخ آن را برای بافتن دستکش یا اَلجَک ، جوراب پشمی، شال پشمی، کلاه پشمی و ... استفاده می کردند.

سایت سلحشوران شهر نراق از محقق ؛ نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ نراق جناب آقای مرتضی علی آقایی اهل شهر نراق از بابت تهیه این نوشته سپاسگزاری می نماید .