یخچال طبیعی در شهر تاریخی نراق

بر اساس گزارش سایت سلحشوران شهر نراق ؛ شهر نراق با وجود بناهای تاریخی نظیر یخچال طبیعی از مناطق ویژه گردشگری شهرستان دلیجان در استان مرکزی با پتانسیل بالای جذب توریست در سطح بین‌المللی است .

در شهر نراق یخچال طبیعی وجود دارد که به وسیله آن در فصل گرم سال از آن یخ طبیعی تهیه می شد. این بنا که پایین تر از دانشگاه و حومه آبشار سَر آسیاب قرار دارد با مصالحی از سنگ و شفته گل درست شده و دارای سقف مخروطی شکل است.

در زمستان های سرد نراق، متصدی یخچال هر شب آب را درون حوضچه کم عرض بیرون بنا قرار می داد تا منجمد شود و روز بعد یخ ها را شکسته و به درون چاه مخصوص درون یخچال می ریخت و برای عایق شدن مقداری کاه هم در فاصله بین یخ ها قرار می داد .
این کار در طول مدت زمستان ادامه داشت تا مخزن پر شود و وقتی مخزن پُر می شد روی آن را با کاه و پوشال پوشانده ومسدود می کرد و فشار حاصل از حجم یخ انباشته موجب می گشت کل مخزن به یک تکه یخ شفاف و بلور مانند تبدیل شود .
در گذشته های دور یخ برای خنک کردن نوشیدنی ها، میوه ها ، تهیه شربت و بستنی و نگهداری مواد غذایی قرار می گرفت. در فصل زمستان یخ در یخچال ها (یخدان ها) انبار می شد تا در چله تابستان مصرف شود.

یخدان از نظر لغوی به معنی هر جایی که در آن یخ می ریزند یا یخ نگهداری می کنند و یا  صندوق چوبی , فلزی یا پلاستیکی برای نگهداری یخ است. همچنین به یخچال های سنتی هم که محل نگهداری یخ بود یخدان می گفتند. ولی از نظر واژه شناسی و گویش محلی شهر نراق به صندوق های چوبی با روکش فلزی که  به عنوان کمد به عنوان جهیزیه به نوعروسان می دادند هم یخدان می گفتند که معنی " رختدان " داشت. بنابراین در این مبحث به معنی لغوی یخدان که همان جای نگهداری یخ است اشاره می گردد.

یخچال سنتی نراق احتمالا بین دوره صفویه و قاجاریه بنا شده است و مالک آن حاجی محمد نراقی مشهور به حاجی خان بود . معمولا مالکان یخچال ها در قدیم از اقشار مرفه و ثروتمند بودند که به عنوان کسب درآمد از آن استفاده می کردند چون یخ فروشی درآمد خوبی داشت.
در قدیم یخ به عنوان کالای تجملی به شمار می رفت و از کالای ضروری در زندگی روزمره مردم نراق نبوده چرا که برای تهیه آن‌ می بایست هزینه ای پرداخت شود. فقط افراد مرفه می توانستند از آن بهره مند شوند و مردم عادی نراق از آبِ خُنک آب انبارهای نراق که طبیعی بود استفاده می کردند .

قیمت و کیفیت یخ

قیمت یخ یخچال های طبیعی بستگی به کیفیت آن داشت . بهترین و گران ترین آن یخ" بلوری " بود که برای خنک کردن نوشیدنی ها نظیر: سرکه شیره ، سکنجبین ، دوغ وعرق بیدمشک و... مورد استفاده قرار می گرفت. نوع دیگر آن کیفیت متوسط داشت که برای نگهداری مواد غذایی مورد استفاده قرار می گرفت بدین صورت که آن را داخل جعبه چوبی (یخدان) می ریختند و ظرف های حاوی مواد غذایی را داخل آن قرار می دادند. برای نگهداری یخ هم از کاه، گونی های کنفی و پشمی استفاده می شد چون اینها می توانستند برای چند ساعت یخ را در خود نگه دارند.

نوع سوم که از نظر کیفیت از دو نوع دیگر پایین تر بود به بستنی سازها(بستنی بند ها)می دادند . بستنی بندها یخدان های چوبی استوانه ای شکل داشتند که یخ را داخل آن می ریختند سپس مایع شیر را در یک ظرف استوانه ای فلزی ریخته و داخل یخدان بستنی ساز قرار می دادند و می چرخاندند تا دمای شیر به صفر برسد و به این شیوه بستنی درست می کردند و آب هم به داخل ظرف بستنی نفوذ نمی کرد. در صورت نبود یخ، از برف های کوهستان اقدام به ساخت بستنی می نمودند.

یخچال طبیعی و سنتی نراق چون در مسیر کاروان ها و سر راه نراق به کاشان و دلیجان قرار گرفته بود عمده یخ های آن را توسط الاغ با جعبه های(یخدان های) مخصوص یا جبال های کَنَفی و پشمی جهت ساخت بستنی به شهرهای کاشان ودلیجان می بردند و در خود شهر نراق هم اگر بستنی ساز بود از آن استفاده می کرد.
قبل از به وجود آمدن جعبه کائوچوئی، در منازل برای نگهداری یخ از جعبه های چوبی که همان یخدان است استفاده می شد. یخدان های چوبی بعد ها به جعبه های کائوچوئی تبدیل شدند که نوع پیشرفته آن ها همان کلمن امروزی است.
 در سال ۱۳۳۵نخستین کارخانه صنعتی یخ سازی در کشور ایجاد شد و با ورود یخچال های صنعتی به کشور از ابتدای دهه ۱۳۲۰ به تدریج به حیات یخچال های سنتی پایان داده شد.

سایت سلحشوران شهر نراق از  جناب آقای مرتضی علی آقایی محقق ؛ نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ شهر تاریخی نراق از بابت این نوشته قدردانی می نماید .