نگاهی به آیین گَلَه خواباندن در زمین های کشاورزی شهر تاریخی نراق

گَلَه خواباندن یکی از آیین های کهن شهر تاریخی نراق می باشد و یکی از راه های تقویت خاک های زمین کشاورزی بود که در زمان های قدیم به آن مبادرت می ورزیدند.

در آن زمان مانند امروز کودهای مختلف شیمیایی وجود نداشت و کشاورزان برای کاشت محصولات زراعی و باغی خویش از کودهای دامی و انسانی استفاده می کردند و محصولات کشاورزی بدست آمده ارگانیک وعاری ازهر گونه سم و یا مواد خارجی بود. گله خواباندن در زمین یکی از راه های تسریع در امر کشاورزی بود و نیاز نبود کشاورز با زحمت و مشقت و با بار الاغ کود را در زمین های با وسعت زیاد خود برساند .

برای سهولت در انجام این کار چند شب گله را در قسمت های مختلف زمین می خواباندند و به این طریق زمین را آباد و خاک را برای کشت محصولات تقویت می کردند. یکی از محصولاتی که بیشتر از طریق گله خواباندن در زمین کشت می شد تره بار (خربزه وهندوانه) بود که به گویش محلی جعلیز کاری (جالیز) می گفتند .

کاشت تره بار روش های متفاوتی داشت و یک کار پر زحمت بود و کشاورز ترجیح می داد که این روش را انتخاب کند چون برای او مقرون به صرفه تر بود.
به سه روش کشت تره بار که درقدیم در نراق رایج بود اشاره ای کوتاه می گردد:

الف:روش کُنَه بندی
ُُ کُنه در گویش محلی به جوی یا شیارهای نسبتا عمیق وخاکی گفته می شود که در قدیم بیشتر برای کاشت گوجه فرنگی، بادمجان و تره بار استفاده می شد چون رطوبت را بیشتر از زمین های مسطح در خود نگه می داشت وبا توجه به گردش آب کشاورزی در نراق که تا ۱۰روز یا بیشتر می رسید کاشت کُنه ای مناسب تر بود.

در این روش زمین مورد نظر را شخم می زدند وبه جای کود دادن چند شب گله گوسفندان را در قسمت های مختلف زمین می خواباندند وبه این روش خاک را تقویت وبه اصطلاح به آن کود می دادند چون به روش دستی هم کود زیاد می خواست وهم نیروی انسانی،بنابراین روش فوق برای آنها مقرون به صرفه تر بود.در مرحله بعد مجددا زمین را با گاو آهن سنتی شخم می زدند وسپس شروع به کُنَه بَر بررویی می کردند وبه اصطلاح جوی های عمیق به عمق ۵۰ سانتی متر وعرض حدود ۵۰ -۶۰سانتی متر وفاصله مرکزی جوی با جوی بعدی(پشته )حدود ۴متربود.

برای این کار از بیل مرز بند مخصوص که به گویش محلی به آن (پاشنه خر) گفته می شد استفاده می کردند. پاشنه خر شامل یک بیل آهنی مستطیل شکل آهنی بود که دارای یک دسته چوبی مانند بیل های معمولی بود و در طرفین بیل دو حلقه آهنی وجود داشت که دو زنجیر ضخیم به آن می بستند و دو سر دیگر زنجیر را به حلقه یک چوب حدود ۲۰سانتی متر بسته می شد و نحوه کار با آن به این صورت بود که یک نفر بیل را روی خاک ثابت نگه می داشت و دو نفر دیگر چوبی را که زنجیر به آن بسته شده بود خاک را می کشیدند و مرز درست می کردند سپس بیل دار جای بیل را عوض می کرد و کار به شکل قبل تکرار می شد.

این کار به صورت کار گروهی توسط ۲ الی ۳ نفر انجام می شد. کار را از یک طرف شروع می کردند و به انتها که می رسیدند به گویش محلی بِهِش بر می گشتند به این صورت که اگر از بیرون جوب شروع می کردند در موقع برگشت باید از داخل جوب کار را ادامه می دادند. بدین صورت کنه ها تکمیل و آماده برای آب دادن بود.
قبل از آب دادن هر دو طرف کنه را با جاز و بوته های علفی دیگر مایه یا (بند) می بستند تا پس از پر شدن، آب از بند به خط دیگر هدایت شود. روش آبیاری طوری بود که تمام کنه ها همزمان به صورت غرقابی پر از آب می شدند چرا که همه به هم راه داشتند.بدین صورت کل کُنه ها آبگیری می شد و کار آبیاری (خاک آب) به پایان می رسید.

در مرحله بعد بذر تره بار را دو روز قبل از کاشت داخل پارچه ای خیس می کردند و در روز کاشت، خاک خشک لبه کُنه را کنار می زدند تا به داغ آب (چِشاب) می رسید بذر را به عمق ۳-۵ در لبه جوب و داخل خاک مرطوب می کاشتند.فاصله بین بوته ها حدود ۵۰ سانتی متر از هر دو طرف جوب بود و فاصله ردیفی بوته ها حدود ۳-۵متر بود.
از مزیت تهیه جوی یا شیار این بود که گیاه می توانست از آب ذخیره شده در صورت عدم بارندگی به موقع از بروز خشکی موقت استفاده نماید.

ب:روش چال برداری
واژه چال برداری یک گویش محلی است . در این روش که به روش کوپه ای هم معروف است چاله یا گودال های کوچکی به عمق ۲۰-۲۵سانتی متر و فاصله ۶۰-۷۰ سانتی متر از طول وعرض حفر می کردند و داخل آن دو تا سه بیل کود می ریختند و روی آن را با خاک می پوشاندند. این روش در کرت (کردو)انجام می گرفت وبا روش غرقابی آبیاری می شد.

دو روز قبل از کاشت ، بذر ها را خیس می کردند و در موقعی که زمین آماده کشت می شد و یا به دَم می آمد لبه چاله ها را با بیل می کندند و در عمق ۳-۵سانتی متر بذر را داخل خاک می کاشتند.معمولا برای هر چاله ۴ تا پنج بذر داخل خاک می کردند. اگر بعد از کاشتن بارندگی می شد مقداری ماسه بادی یا کود نرم روی خاک بذر می رختند تا خاک سِله یا به گویش ومحلی " سالَه " نبندد و بذر به راحتی سبز شود.

بعد از سبز شدن بذر ، موقعی که بوته (بَل) چهار برگی می شد آنها را "تُنُک " می کردند بدین صودت که دو تا از بوته ها را نگه می داشتند و بقیه را حذف می کردند. سپس پای بوته ها را خاک می دادند تا بادهای احتمالی آنها را نشکند چون ساقه آنها تُرد بود. بعد از چند روز دیگر از دو بوته باقی مانده، بوته بزرگتر را می گذاشتند و بوته کوچک را حذف می کردند و فقط یک بوته باقی می ماند. این بوته بزرگ می شد و به مرور از کودهای درون چاله تغذیه می کرد و بار می گرفت.
البته زمین فقط به کاشتن خربزه وهندوانه اختصاص نداشت بلکه کشاورزان از بذر و دانه های دیگری هم استفاده هم برای کاشت استفاده می کردند.معمولا سرِ" سُمُون ها " یا مرزهای بلند را بذر کدو اعم از حلوایی(گیلانی) یا کدو معمولی می زدند چون بوته کدو رونده بود و به طرف مرز خود را می کشید. در کنار مرز های کوچک دانه ذرت شیرین وهمچنین بذر لوبیا چشم بلبلی که به لوبیا محلاتی معروف بود می کاشتند.

در حاشیه های کناری زمین هم بذر خرفه می کاشتند تا در موقع بذرگیری به راحتی بتوانند بذر خرفه را بتکانند. برخی از بوته های دیگر هم مانند جارو، گوجه‌فرنگی، و یا شاه دانه و ... به صورت خودرو که بذر آنها داخل کود یافت می شد هم در جالیز سبز می شدند که قابل استفاده بودند.
در روش کُنَه ای هم از کاشتن بذر و دانه های فوق استفاده می شد. تنها فرقی که این دو روش کشت با هم داشتند این بود که در روش اول بوته های تره بار خود را به طرف " پُشتَه " می کشیدند و تره بار تولید شده روی خاک قرار می گرفتند. اما در روش دوم یا کوپه ای بوته داخل کرت یا کردو قرار داشت و چون آبیاری غرقابی بود در نتیجه آب هم با میوه تره تماس پیدا می نمود که در مواردی به علت مرطوب بودن خاک زیر تره بار باعث پوسیدگی آن می شد.

برای جلوگیری از این کار کشاورز مجبور بود زیر کلیه تره بارهای داخل کرت را سه عدد سنگ نسبتا گوچک بگذارد و تره بار را روی آن قرار دهد یا در صورت امکان تره بار را به طرف مرز یاسُ٘مُون بکشاند تا کمتر در معرض آب و رطوبت قرار گیرد.

ج:روش لَرَه ای
در روش لَرَه ای، زمین فاقد کرت و مرزبندی است. در این روش از هیچکدام دو مورد فوق استفاده نمی شد بلکه کشاورز به صورت دیمی بذر را داخل خاک می کاشت و بعدها اگر رشد بوته ها خوب بود با بیل کود پای بوته ها می ریخت و زمین را آبیاری می نمود و از محصول آن هم استفاده می کرد.

باید توجه داشت که خاک های کشاورزی نراق به علت شنی بودن برای کشت دیمی(بدون آب) مناسب نیستند چرا که زمین قدرت نگهداری رطوبت را ندارد. در کشت کُنَه ای یا شیاری هم خاک های قسمت شرق نراق از دانشگاه آزاد به سمت اردهال مانند مزرعه آقا، مزرعه شازده ، پودنا و به طور کلی زمین هایی که دارای خاک رس بودند برای کشت کنه ای مناسب بودند .

سهیم کردن افراد چَِکَنه در جالیز کاری

یکی از کارهای پسندیده و ارزشمند کشاورزان نراق سهیم کردن دیگران در کار جالیز کاری بود . بدین صورت که در کنار مزرعه خویش زمین را رایگان در اختیار افراد چَکَنه (خرده مالک) قرار می دادند .در این روش جالیزکاری، فرد چکنه فقط مالک محصول زمینی بود که کشاورز به رایگان در اختیارش قرار داده بود. کاشت و برداشت به عهده خودشان بود ولی در مرحله داشت کشاورز آنها را آبیاری می کرد.

کشاورزان نراق معمولا مردم دوست، مهمان نواز ، دست و دل باز بودند و دوست داشتند که دیگران هم با آنها و در کنار آنها سهیم باشند و این یکی از خصوصیات بارز و منحصر به فرد آنها بود .

منبع:
۱-salahshorannaragh.blog.ir
۲-@naraqmycity
۳-اطلاعات شخصی نگارنده

سایت سلحشوران شهر نراق از محقق ؛ نویسنده و پژوهشگر فرهنگ و تاریخ جناب آقای مرتضی علی آقایی در خصوص تهیه این نوشته سپاسگزار می باشد .