نگاهی به برخی از خاک های منحصر به فرد ساختمانی شهر نراق و کاربرد آنها

در شهر تاریخی نراق انواع مختلفی از خاک ها وجود دارد که هر کدام از ارزش و اهمیت خاصی برخوردار می باشند و نقش آنها در ساختمان های قدیمی و بافت تاریخی نراق به خوبی مشهود است. 

به طوری که نام دو معدن آن  بعد از گذشت سال های متمادی هنوز زبانزد مردم نراق می باشد. یکی به نام چاله سرخ و دیگری به نام چاله خاکه بام که این دو معدن دارای دو نوع خاک با کاربرد متفاوت است.
البته خاک های دیگری هم وجود دارد که نام معدن مشخصی ندارند ولی خاک آنها ارزشمند است و در صنایع دستی و کارهای ساختمانی در قدیم استفاده می شد که در ادامه به اختصار به کاربرد چهار نوع آن می پردازیم :

خاک چاله سرخ:
معدن این خاک پایین تر از حوزه علمیه الغدیر قرار دارد وهمان طور که از نامش پیداست خاک آن متمایل به رنگ سرخ(قرمز) و از نوع خاک رُس است. در قدیم از این خاک برای مصارف ساختمانی، خشت مالی و ساخت اتاق هایی از خشت و گل استفاده می کردند. گِلِ گُندُه پشت بام ها از این خاک ساخته می شد.برای درست کردن گل گنده ، گل را آنقدر با پا می مالیدند تا کاملا سِفت شود به طوری که به دست نچسبد و به راحتی قابل حمل و جابجا  کردن باشد .

در قدیم اتاق هایی که با خشت و گل می ساختند ، زمانی که به اصطلاح پای تیر می رسید سقف آنها را با تیر چوبی می پوشاندند. بدین صورت که چند تیر چوبی روی دیوارهای آن  می انداختند و سپس روی تیرها را با تکه چوب هایی به نام پَرتُو می پوشاندند و روی پرتوها را بوته های جاز یا بوته های مختلف دیگر می ریختند تا گِل از داخل پرتوها به پایین نریزد.
در مرحله بعد روی پرتوها را با گل گنده می پوشاندند که گلی که با پا مالیدن به عمل آمده بود ، یک نفر با بیل به صورت تکه ای می برید و فرد دیگر گِل را از لب بیل می گرفت با حالت پرت کردن ، آن را دست به دست می کردند تا به بالای پشت بام به بنّا می رسید و بنا هم با این گِل روی پرتوها را می پوشاند.

این کار مرتب تکرار می شد تا کار پشت بام به اتمام برسد. اگر احیانا در وسط کار مشکلی پیش می آمد استاد کار یا بناّ با گفتن جمله " لاالله الا الله " کار را متوقف می کرد تا کارگران نفسی بگیرند و اگر احیانا گِل شُل بود آن را با پا بمالند و مجددا کار را شروع می کردند . دو روز بعد از گل گنده کردن پشت بام بنا دورچینی پشت بام را انجام می داد و سپس با یک لایه گل نرم معمولی یا گاهگل کروم بندی یا شیب بندی پشت بام را انجام می داد تا به مرحله بعد برسد.

چرا گِلِ گُندَه؟
سوالی است که شاید برای بعضی ها تازگی داشته باشد و لازم است که به آن اشاره ای داشته باشیم :
زمانی که در بافت قدیمی نراق و یا کوچه های شهر قدم می زنید ، دیوارهای قدیمی خانه ها، حصارها، بهاربند طویله ها، دیوار باغ ها نظر شما را به خود جلب می کند می بینید که در ساخت این دیوارها غیر از گل، مصالح ساختمانی دیگر به کار نرفته است. دلیل آن این است که در قدیم مانند امروز سیمان و آجر و یا مصالح دیگر وجود نداشت. با سنگ و گل هم نمی توانستند دیوار بسازند،با خشت وگل فقط برای ساختن دیوار اتاق استفاده می شد و بعدا روی آن را کاهگل می کشیدند تا از رطوبت باران درامان بماند.

بهترین مصالح برای ساخت دیوارهای بلند منازل ، حصارها و باغ ها که در ساخت آنها خشت وسنگ کارایی نداشت همان گل گنده بود چرا که هم دوام زیاد داشت و در برابر برف و باران بر خلاف خشت و گل مقاوم بود.
برای ساخت این نوع دیوارها چینه اول گل را بسته به ارتفای دیوار به عرض حد اکثر ۵۰ سانتی متر در نظر می گرفتند. حد اکثر ارتفاع که برای چیدن گل در نظر می گرفتند آن هم حدود ۳۰ تا ۵۰ سانتیمتر بود به طوری که گل بتواند تحمل قرار گرفتن روی دیوار را داشته باشد. بنا از یک طرف کار را شروع می کرد و گل گنده را از جلوبه طرف عقب می چید. نیاز به ریسمان کار،شِمشَه(خطکش چوبین) و شاقول نداشت.بعد از اینکه چینه اول تمام می شد ، بنّا یکی دو روز صبر می کرد تا دیوار خشک شود و چینه بعد را به همان روش قبل شروع می کرد با این تفاوت که هر چه دیوار به طرف بالا می آمد از عرض اولیه کم می شد و به اصطلاح عرض دیوار را جمع می کرد و گل را فرم می داد تا مرحله آخر عرض دیوار که از پایین ۵۰ سانتیمتر بود در بالا به ۱۰ سانتیمتر می رسید و به اصطلاح دیوار به شکل مخروط در آید و در پایان هم لبه دیوار را صاف و نوک تیز می کرد. به این صورت دیوارهای قدیم ساخته می شدند و این کار فقط با گل گنده امکان پذیر بود و سال ها می توانست دوام بیاورد و در برابر برف و باران هم مقاوم باشد. 

در ساخت بُرج های نراق هم به همین سبک عمل می کردند و گاهی یک ردیف خشت یا آجر بین چینه های گل می گذاشتند. ولی عمده مصالح گل گنده بود چرا که با خشت و گل امکان ساخت این سازه ها وجود نداشت و اگر هم نیاز بود، هم زمانبر بود وهم مصالح بیشتر ولی از نظر استحکام بر خلاف گل گنده ضعیف بود.
بنا براین گل گنده را برای این کارها ترجیح می دادند. حتی اتاق هایی هم وجود داشت که در ساخت آنها اصلا خشت به کار نمی رفت و پایه ها کلا با گل گنده ساخته می شد که نمونه آنها در بافت تاریخی نراق موجود می باشد.
نمونه این اتاق در مزرعه آبشتا از مرحوم پدرم با ۱۰۰ سال قدمت وجود داشت که تنها اتاق باقی مانده بود وبازسازی شد و این اتاق توسط مرحوم یوسف نبیئی ساخته شد .

خاک پشت بام:
این خاک که به گویش محلی " خاک پُشت بام " می گویند ، خاکی است منحصر به فرد در کشور که معدن آن در شهر تاریخی نراق قرار دارد و به نام " چاله خاکِ بام " و یا به گویش محلی چاله خاکَبان معروف است. رنگ این خاک آبی کمرنگ متمایل به کبود است و صرفا برای اندود کردن پشت بامها کاربرد دارد . درست کاری که آسفالت یا ایزوگام امروزی انجام می دهد.

این خاک ، رُس نیست و به صورت دانه دانه است که در قدیم با زحمات طاقت فرسا از معدن استحصال می شد و با الاغ به شهر می آوردند.سپس این خاک را آب می گرفتند و حدود ۴۸ ساعت به حال خود می گذاشتند تا خیس بخورد و دانه های خاک کاملا نرم شود. در مرحله پایان با کاه مخلوط می کردند و به صورت کاهگل نسبتا نرم در می آوردند و با آن پشت بام خانه ها را اندود می کردند .
این خاک کاملا نفوذ ناپذیر بود و سال ها روی پشت بام می ماند و در مقابل برف و باران مقاوم بود. به مرور زمان و پیشرفت شهر ابتدا آسفالت و بعد ایزوگام جای این خاک را گرفت.

همان طور که قبلا گفته شد پشت بام ساختمان گل و خشتی که با گل گنده پوشانده می شد،بعد از ترازبندی و شیب آب پشت بام ،در مرحله نهایی با گل پشت بام اندود می کردند و اطراف پشت بام را هم با سَحَل های(سنگ) نازک می پوشاندند و بستگی به مساحت پشت بام یک یا چند سولند (ناودان چوبی)در قسمت های پشت بام نصب می کردند تا هنگام بارندگی،آب باران از این ناودان ها پایین بریزد.

خاک سَرَچَه
از محله پاچنار قاضی ،کوچه مَلندون به طرف قنات سَرَچه روبروی پوسُنجه در کنار جاده دو نوع خاک رُس یافت می شود که یک نوع آن رنگ زرد و دیگری متمایل به تیره بود که هر دو چسبنده بودند.خاک زرد برای گچ و خاک درست کردن سقف های ضربی یا گنبدی شکل که با خشت ساخته می شدند و یا تیغه های خشتی  و یا کاهگل کاری داخل بنا به کار می رفت.

خاک دیگر ،علاوه بر اینکه خواص فوق را داشت برای تنور مالی هم از آن استفاده می شد. گل تنور را هم مانند گل گنده سفت درست می کردند و موی سر انسان را به آن اضافه می کردند و آنقدر وَرز می دادند تا موها کاملا مخلوط و گل هم کاملا نرم و سفت شود.سپس کار تنورمالی(ساخت تنور)را شروع می کردند .

خاک سرخ
اول گُدار نراق به سمت مشهد اردهال تپه ای مشرف به اراضی مزرعه پودَنا قرار گرفته که به آن مورِ گلِ سرخ می گویند. خاک این مور همان طور که از نامش پیداست رنگ سرخ دارد و اگر در داخل آب ریخته شود رنگ سرخ به خود می گیرد و شبیه مرکورکروم می شود.

این خاک مصارف ساختمانی ندارد و در قدیم از رنگ آن برای متمایز کردن گوسفندان یا به گویش محلی رَقم کردن استفاده می کردند و به پیشانی و یا کمر گوسفند می مالیدند تا به راحتی قابل تشخیص باشند. درست شبیه کاری که اسپری های رنگ پوش امروزی انجام می دهند .
یک مکان دیگر از خاک سرخ برای رَقم کردن گوسفندها در انتهای کوچه شتران و جنب آسیاب مرحوم غلامرضا رضایی بود که آثارش همچنان هویداست .

سایت سلحشوران شهر نراق از نویسنده توانا ، محقق پی گیر و پژوهشگر ارزشمند تاریخ و فرهنگ شهر تاریخی نراق استاد مرتضی علی آقایی نراقی از بابت تهیه این نوشته سپاس گزار می باشد .