کَندَه و نقش آن در گوسفند داری سنتی در شهر نراق

کَندَن از نظر لغوی به معنی حفر کردن و آن چه را که در اثر فعل کندن ایجاد می شود به آن کَندَه می گویند و به معنی حفره یا زاغه ای شبیه غار است که در قدیم در دل خاک می کندند و از آن برای نگهداری گوسفندان در زمستان استفاده می کردند.

نام قدیمی کَندَه در گویش قدیم نراق، زاغه بود و به مرور زمان به کنده تبدیل شد. در داخل رودخانه نراق روبروی پاسگاه ژاندارمری قدیم و بالاتر از سِلخ دشت روکیه که اکنون به دامداری تبدیل شده باغی بود که به آن " باغ زاغه " می گفتند. این باغ که کهریز قنات روکیه در آن قرار داشت متعلق به آقا تقی رئوفی بود که به این دلیل باغ زاغه می گفتند .

در قسمت شمال آن چند دهنه زاغه در قدیم برای گوسفند داری حفر کرده بودند و هم اکنون نیز موجود می باشند.اطراف این زاغه ها با دیوار گلی محصور شده بود و سه دهنه آن متعلق به خاندان سید مهدی(سید مَعدی) موسوی بود که در قسمت بالای آن دیوارهای اتاق های مخروبه به چشم می خورد که نشانه این بود که در قدیم از این زاغه ها برای نگهداری گوسفندان استفاده می شده واتاق های روی کنده هم محل زندگی دامداران بوده است.وعلت دیگر آن نزدیک به  سلخ روکیه برای تامین آب مورد نیاز گوسفدان بوده است.

در کهن شهر نراق و مزارع اطراف آن از این کنده ها به وفور مشاهده می‌ شود که نشانه آن است که در زمان های گذشته دامداری در نراق رونق بسزایی داشته و شاید قطب دامداری منطقه بوده است. نسل جوان امروزی نه تنها از اهمیت این مکان ها مطلع نیست بلکه از وجود آنها هم در گذشته بی اطلاع می باشد.ِلذا سعی شده تا با این نوشته تصویری از آن را در ذهن جوانان به وجود آورده و آنها را با نوع زندگی گذشتگان آشنا‌ نماید.
و اما چه عاملی باعث شده است که دامداران به حفر این کنده ها روی آورده اند خود علت های مختلفی دارد که به چند مورد آن به اختصار اشاره می شود:

۱-برودت هوا در فصل زمستان:
چون در قدیم بیشتر دام های نراق بز یا بُزَنَه بودند و در برابر سرما آسیب پذیر، بنابراین کنده بهترین سر پناه در فصل زمستان برای گوسفندان بود .

۲-کمبود مصالح:
ساخت سر پناه با مصالح برای دامداران عمده که تعداد گوسفندان زیاد داشتند نه تنها مقرون به صرفه بلکه غیر ممکن بود چون با سنگ و گل نمی شد فضایی به مساحت ۵۰ الی ۱۰۰ متر مربع و حتی بیشتر برای این کار احداث نمود .لذا دامداران ترجیح می دادند که با حفر کنده این فضا را در دل خاک ایجاد کنند. اگر چه زحمت و مشقت فراوان داشت باز هم برای آنها مقرون به صرفه بود.

۳-مکان مناسب برای نگهداری بره ها وبزغاله ها:
کنده جای بسیار مناسبی برای نگهداری بره و بزغاله هایی که در طول زمستان متولد می شدند بود.چون نزدیک مادر بودند و راحت می توانستند از شیر مادر تغذیه کنند .

۴-امنیت در برابر سارقان:
کنده های نراق چون کاملا در دل خاک بود و یک ورودی و خروجی بیشتر نداشت استتار شده بود بنابراین دسترسی سارقان به آنها کمتر بود .

نحوه حفر کنده
حفر کنده یک کار کاملا تخصصی بود و کار هر کس نبود .فقط مقنیان واستاد کارانی که به خاک‌ های منطقه آشنایی داشتند می توانستند این کار را انجام دهند.خاک های سُست برای این کار مناسب نبود چون امکان ریزش یا به گویش محلی طَبلَه کردن داشت. بنابراین باید زمین های سفت را برای این کار در نظر می گرفتند.
بهترین محل برای حفر کنده پایین تپه ها بود از نظر ضخامت خاک یا گُردَه استحکام بیشتری داشتند. کنده ها معمولا‌ یک شیب ۴۵ درصد از سطح زمین داشتند چرا که ورودی کنده را نمی شد مستقیما روی خاک باز کرد بلکه اول باید دالان و یا راهرو کنده را حفر نمود تا محل ورودی کنده مشخص شود .

این کار باید با دقت و فناوری خاصی انجام می گرفت. برای انجام آن نقشه راهرو کنده را روی خاک محل مورد نظر ترسیم می کردند به این صورت که یک نقشه به شکل مستطیل به طول ۶ متر وعرض ۲ متر روی خاک می ریختند و سپس شروع به کندن می نمودند.هر یک متر افقی که روی نقشه جلو می رفتند باید نیم متر عمودی پایین می نشستند یعنی به صورت سطح شیب دار و به همین ترتیب دو متر جلو رفتن، ارتفاع کانال یک متر پایین می افتاد به همین ترتیب کار را تا آخر ادامه می دادند وخاک های مربوطه را بیرون می ریختند.در پایان کار و بر اساس نقشه مربوطه یک کانال بن بست شیب دار به طول ۶ متر وعرض ۲متر و ارتفاع در گودترین نقطه ۳ متر ایجاد شده بود.در این مرحله کار بیرونی کنده تمام بود.

در مرحله بعد، از انتهای کانال که یک دیواری به عرض ۲متر وارتفاع ۳ متر ایجاد شده بود ،استاد کار ورودی کنده را روی این دیوار خاکی به ابعاد ۱ متر عرض و دو متر ارتفاع جدا می کرد واز اینجا کار حفر کنده شروع می شد.استاد کار عمل کندن را به طرف جلو ادامه می داد و فضا را به مرور باز می کرد به طوری که ۳ متر عرض وطول دلخواه بر اساس تعداد گوسفندان معمولا حد اکثر از ۱۰ تا ۳۰ متر و ارتفاع دو و متر با سقف قوسی برای کنده در نظر می گرفت .خاک های کنده شده با بار الاغ از کنده خارج می شد و بیرون از کنده می ریختند این کار ادامه داشت تا حفر کنده به پایان می رسید.

در مرحله بعد استاد کار دو کانال فرعی برای کنده در نظر می گرفت و به ابعاد دلخواه حفر می کرد.به این کانال ها به گویش محلی دسَّکِ کنده می گفتند.از یکی از این دَسَّک ها برای نگهداری‌ بره و بزغاله هایی که در طول زمستان متولد می شدند استفاده می شد واز دسک دیگری برای گوسفندان آبستن سنگین که به تشخیص چوپان احتمال زایمان آنها در شب وجود داشت استفاده می شد تا بره ها و بزغاله های متولد شده در اثر ازدحام گوسفندان داخل کنده زیر دست و پا له نشوند.در اینجا کار حفر کنده تکمیل بود.

در مرحله آخر در قسمت بیرون و بالای کنده یک یا دو چاه به عنوان تهویه هوای کنده حفر می شد.دهانه این چاه ها باید از سطح زمین بلندتر بود تا آب باران به داخل آن نفوذ نکند و برای این کار برای هر چاه یک سنگ صاف سحل به عنوان درپوش در نظر می گرفتند.

سپس درب ورودی کنده را که معمولا چوبی بود و با کلوندون و یا‌ چفت و بس قفل می شد نصب می کردند و اطراف آن و دیوارهای دالان کنده را سنگ چین می کردند تا از ریزش احتمالی خاک جلوگیری شود.در بالای ورودی کنده را هم به اندازه یک متر با سنگ های مخصوص به صورت عدد هشت قوچ بَند می کردند و روی آن را با گِل می پوشاندند تا از ورود باران به ورودی کنده جلوگیری شود.اطراف کنده را هم با سنگ و چوب وفنس و شاخه های خشک درختان و لاستیک های مستعمل به صورت پرچین در می آوردند تا گوسفندان از گزند سارقان و جانوران وحشی مانند گرگ در امان باشند. معمولا در نزدیکی هر کنده در نراق یک اتاق کوچکی هم برای چوپان درست می کنند که در گویش نراقی به آن مِرخانه می گویند.مرخانه پاتوق چوپان است و برای استراحت و نگهداری وسایل گوسفندان از آن استفاده می کند.

در شهر نراق در طول زمستان تغذیه دستی گوسفندان در خارج از کنده صورت می گرفت وامکان آن در داخل کنده به علت ازدحام گوسفندان ممکن نبود مگر اینکه تعداد دام ها کم باشد. در این تغذیه گوسفندان(میش و بره) در الویت قرار داشتند .برای این کار از آخورهای دستی متحرک از جنس چوب،حلبی ولاستیک مستعمل استفاده می کردند وغذا را داخل این آخورها می ریختند.البته بزها یا بُزَنَه ها چون در زمستان هم در صورت مساعد بودن هوا برای چرا به بیابان می رفتند نیاز به تغذیه دستی کمتری داشتند. تغذیه دستی گوسفندان معمولا قبل از غروب آفتاب انجام می گرفت و بعد از آن گوسفندان به داخل کنده هدایت می شدند یا به گویش محلی جا می رَفتند.

نگهداری گوسفندان در نراق معمولا تا اواسط بهار در کنده ادامه داشت و با گرم شدن تدریجی هوا  و سبز شدن بیابان آنها به چرا می رفتند و شبانه در حصار نگهداری می شدند. بعد از زمستان گذرانی گوسفندان ،کودهای داخل کنده را با بار الاغ از کنده خارج می کردند و در جای مخصوصی سَرِنگاه یا دپو می کردند تا بعدا برای فروش و یا انتقال آنها به مزرعه تصمیم بگیرند. در طول تابستان کنده ها خالی بود و با توجه به اینکه داخل آنها خنک بود،چهارپایانی مانند الاغ و گاو که در حوالی این کنده ها چرا می کردند در میان روز که هوا گرم بود برای استراحت داخل این کندها می رفتند.

قبل از فرا رسیدن زمستان برای استفاده مجدد از این کنده‌ ها،باید آنها را ضد‌ عفونی و آماده می کردند.در قدیم ، سَم و سمپاش وجود نداشت. و دامداران از بوته های خشک بیابان مانند جاز وکُلُو و یا چوب و چیله درختان،کَندُه را پر می کردند و در آخر آتش می زدند در اثر این آتش همه کنه ها،حشرات و جانوران موذی و خزنده از بین می رفتند و کنده ضد عفونی و برای استفاده مجدد آماده می شد. بر اساس اسناد قدیمی بیشتر کنده ها در نراق مالکیت عام یا خاص داشته است.از کنده های معروف نراق می توان به کنده شیرعلی و سید کاظم در محدوده مزرعه آبشتا،کنده حسین در حوالی غار نخجیر،کنده سید ماشاءالله،سید معدی و استاد رحمان واقع در مزرعه روکیه اشاره کرد.

سایت سلحشوران شهر نراق از نویسنده توانا ، محقق پی گیر و پژوهشگر ارزشمند تاریخ و فرهنگ شهر تاریخی نراق استاد مرتضی علی آقایی نراقی از بابت تهیه این نوشته سپاس گزار می باشد .