ترازو از دیرباز یکی از ضروری ترین وسایل توزین در امر کالا و معاملات بوده است.
در فرهنگ لغتِ فارسی واژه " تراز " به معنی هم سطح بودن است و ترازو یعنی وسیله ای که با اصل هم سطحی کار می کند.
ترازو و تاریخچه پیدایش آن به زمان های قدیم بر می گردد. حتی شواهد نشان می دهد که در چندین قرن پیش از ترازوهای دست ساز برای وزن کردن اجسام استفاده می کردند. کار ترازوها از قدیم تا کنون توزین بوده است.
در این تحقیق بنا داریم با چهار نوع ترازوهای قدیمی شهر تاریخی نراق آشنا شویم ولی قبل از شروع مقدمه لازم است نگاهی به واحد های وزنی این ترازوها و وزنه دست ساز آنها داشته باشیم تا مطلب واضح تر برایمان روشن شود :
۱-یک منِ(شاه) معادل ۶ کیلوگرم که در گویش محلی یک مَن "سنگِ شاه"می گویند
۲-نیم مَن معادل ۳ کیلوگرم
۳-یک مَنِ (تبریز) معادل ۳ کیلو گرم.این واحد وزنی در نراق کاربرد ندارد.
۴-صد دِرَم معادل ۱/۵ کیلو گرم
۵-پنجاه معادل ۷۵۰ گرم یا یک چارک
۶-بیست و پنج معادل ۵ سیر یا ۳۷۵ گرم
۷-دُوآزِه معادل دو سیرو نیم یا ۱۸۷/۵ گرم
۸-شش دِرَم معادل ۹۰ گرم
۹-یک خَروار نراق معادل ۱۲۰ کیلو یا ۲۰ مَن سنگ شاه
در شهر نراق معمولا به یک بار الاغ که مثلا شامل دو جوال ۱۰ مَنی گندم یا جو یعنی۲۰ مَن بود یک خروار می گفتند. به یک لنگه ۱۰ منی از واژه " تا " استفاده می کردند و نیم خروار به کار نمی بردند. برای مثال اگر کشاورزی ، محصولش معادل یک خروار و نیم بود به گویش محلی (یک خَر و تایی) می گفتند یعنی یک بار الاغ به اضافه یک لنگه معادل ۳۰ مَن سنگ شاه یا ۱۸۰ کیلوگرم .
واحد های وزنی وزنه های فوق ،مربوط به زمان قاجار است که در زمان پهلوی اول به کیلو تبدیل شد .
در ادامه اشاره ای کوتاه به ۴ نوع ترازوی قدیمی و سنتی که تا حدود ۵ الی ۶ دهه قبل در نراق مرسوم بودند می پردازیم :
۱-ترازوی کفه سبدی:
این ترازو شامل دو کفه سبدی شکل بود که هر کدام از کفه ها با سه طناب پنبه ای نسبتا ضخیم به قلاب های دو طرف یک چوب خراطی شده مخصوص بسته می شدند و در وسط (مرکز ثقل) چوب یک سوراخی نسبتا گشاد تعبیه شده بود که یک نخ پنبه ای نسبتا ضخیم از قسمت پایین ترازو به بالا برده شده بود که به آن بندِ ترازو می گفتند. در موقع وزن کردن این بند را با دست گرفته و بلند می کردند به طوری که دو کفه هم سطح هم قرار گیرد و سپس وزن جسم خوانده می شد. با این نوع ترازو معمولا تا ۲ تا ۳ مَن می شد وزن کرد و چیزی به نام حداقل و حد اکثر وزن وجود نداشت .
۲-ترازوی کفه فلزی:
این ترازو هم شبیه ترازوی کفه سبدی و دارای دو کفه فلزی دایره ای شکل و کمی گود بود با این تفاوت که بندهای آن زنجیری بودند.از این ترازوها برای وزن کردن قند، شکر و ... تا حدود یک مَن یا ۶ کیلو استفاده می شد .
۳-ترازوی برنجی کوچک:
این ترازو دارای دو کفه کوچک به صورت جام یا کاسه کوچک برنجی و بند های آن هم زنجیری بود و برای وزن کردن اقلام سبک مانند فلفل مانند ادویه،آرد نخودچی و امثال آن حداکثر تا ۵ سیر کاربرد داشت. از این نوع ترازوها علاوه بر مغازه ها و عطاری ها ،در بیشتر منازل نراق هم وجود داشت که برای کارهای مشابه استفاده می شد.
در قدیم پول زیاد نبود و بعضی خانواده ها برخی از اقلام ضروری و خوراکی مانند قند، چای، نبات و... را به صورت قرض می دادند و می گرفتند. به همین خاطر از این نوع ترازوها برای وزن کردن استفاده می کردند. در حال حاضر هم می توان این نوع ترازوها را در خانه مادر بزرگ ها که در قید حیات هستند پیدا نمود.
لازم به ذکر است که ۳ نوع ترازوی ذکر شده فاقد شاهین بودند و از قانون" تراز" یا هم سطح بودن تبعیت می کردند و در موقع وزن کردن با آنها هر موقع دو کفه روبروی یکدیگر قرار می گرفتند ، وزن خوانده می شد.
ترازوهای دو کفه فلزی و دو شاهین با وزنه های چُدنی مختلف آخرین نسل ترازوهای مکانیکی بودند که در حال حاضر هم در برخی منازل و مغازه های نراق وجود دارد. در این نوع ترازوها در موقع وزن کردن ، زمانی که دو شاهین روبروی هم قرار می گیرند وزن خوانده می شود .
4- قپان
با گذشت زمان و ایجاد نیازهای جدید و لزوم اجسام حجم دار در برخی صنایع کشاورزی یا دامداری مانند کاه ، یونجه و سایر نهاده های دامی به ترازویی نیاز بود که به راحتی قابل حمل بوده و بتواند اجسام سنگین را وزن نماید . برای انجام این کار ترازوی جدیدی به نام " قَپان " به بازار آمد و توانست قرنها به این نیاز پاسخ گوید. قپان یک ابزار کاملا مکانیکی بود و برای عملکرد نیاز به منبع انرژی نداشت و در هر مکان و شرایط محیطی عملیات توزین را انجام می داد و دارای بدنه ِسخت و مقاوم بود.
قپان یک ترازوی بی کفه بود که از یک میله مدرج شبیه لوزی تشکیل شده بود و دارای یک سنگی به نام سنگ قپان بود . به همین خاطر به آن ترازوی سنگی هم می گفتند چرا که که این سنگ از طریق قلاب فولادی با قطر کم و لبه نازک می توانست روی میله مدرج قپان حرکت کند و وزن متاع را مشخص نماید.علائم حک شده روی این میله بر حسب منِ شاه یا تبریز بود و هر درجه هم شامل زیر مجموعه های وزن بود مانند: نیم مَن، صد دِرَم و پَنجا .این واحد های وزنی قاجاری بود که در زمان پهلوی اول به کیلو تبدیل شد و اعداد فارسی و انگلیسی وزن بر روی میله قپان درج گردید.
قپان‌هم چنین شامل سه قلاب بود که یکی از قلاب ها به شکل چنگک بود و برای آویزان کردن متاع از آن استفاده می شد و دو قلاب دیگر به قلاب (سرسبک) و (سر سنگین)معروف بودند.
قپان ها معمولا دو طرفه بودند و تنها باید آن را برگرداند تا طرف آن تغییر کند.به همین خاطر میله مدرج به شکل لوزی ساخته شده بود یعنی هم می شد بار سنگین را با آن وزن کرد و هم بار سبک را.
قلاب سر سبک می توانست بارهای تا حدود ۵۰ کیلو را وزن نماید و موقعی که از قلاب سرسنگین استفاده می شد می توانست بارهای سنگین از ۵۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم را وزن نمود. در انبارهای بزرگ و بنکداری ها (عمده فروشی ها) از این وسیله استفاده می شد.
نحوه وزن کردن بار با قپان :
برای وزن کردن کالا توسط قپان ، دست کم به دو یا سه نفر نیروی انسانی نیاز بود. چون دارای یک چوب دو متری نسبتا قطوری بود که هنگام توزین، دو نفر دو سر چوب را روی دوش می گذاشتند و نفر سوم به عنوان‌قپان دار(توزین کننده)یکی از قلاب های سر سنگین یا سبک را روی چوب قرار می داد و قلاب چنگک دار را به کالا وصل می کرد و دو نفر چوب دار قپان را با ذکر یک یا علی(ع)از زمین بلند می کردند و قپان دار از طریق سنگ قپان که دارای یک قلاب فولادی به قطر کم و لبه نازک روی صفحه مدرج میله باسکول می کشید.
هر گاه میله قپان در سطح افق و فک های(کَلَّگی)قپان به صورت عمودی روبروی هم قرار می گرفتند و تشکیل یک زاویه ۹۰ درجه می دادند بار را زمین می گذاشتند و به این صورت عمل توزین انجام می گرفت و به اصطلاح وزن قپان به وسیله قپان دار خوانده می شد.
عین این کار را با ۲ نفر هم می توانست انجام دهد. به این صورت که بار را از زمین با چوب بلند می کردند و یک نفر از چوب دارها در حالی که یک سرِ چوب روی شانه اش بود به عنوان قپان دار کالا را وزن می کرد. در صورت ضرورت با یک نفر هم می شد این کار را انجام داد به این صورت که یک سر چوب را روی یک نقطه اتکا قرار می دادند و سر دیگر چوب روی دوش فرد قرار می گرفت و آن نفر هم به عنوان چوب دار وهم قپان دار وزن کالا را روی میله قپان مشخص می کرد.
قپان دارها معمولا از افراد معتمد و مطمئن بودند که در بازارها و اماکن تجاری ،مبلغی بابت قپان داری از صاحب کالا دریافت می کردند. ولی این کار در شهر تاریخی نراق توسط معتمدین محل به صورت رایگان انجام می گرفت و وجهی رد و بدل نمی شد چرا که همه در انجام فعالیت های روزمره با هم همکاری داشتند و این یکی از خصلت های خوب مردم نراق بود.
از قپان دارهای معروف و کهن کسوت شهر نراق می توان به آقای سید رضا جوادی فرزند سید جواد و پدر شهید سید محمد جوادی و مرحوم حاج ابوالفضل یوسفی و حاج اسماعیل یوسفی فرزندان رضا که از نراقی های مقیم کرج بودند و حدود نیم قرن به حرفه علوفه فروشی و سایر نهاده های دامی فعالیت داشتند اشاره نمود.
در خود شهر نراق هم مرحوم حاج کریم نراقی و حاج محمد علی غفاری عمده التجار نراقی از چهره های مورد اطمینان مردم و از قپان دارهای مشهور نراق در زمان حیات بودند. خصوصا حاج محمد علی که وزن و ترازوی او سرلوحه سایر مردم نراق بود .
سایر تجار، کشاورزان و دامداران چون نوع فعالیت آنها به قپان مرتبط بود اکثرا در کار قپان داری خبره بودند .
سایت سلحشوران شهر نراق از نویسنده ، محقق و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ نراق جناب استاد حاج مرتضی علی آقایی نراقی از بایت تحقیق در مورد ترازوهای قدیمی و سنتی کهن شهر نراق و نحوه وزن کردن با آنها سپاس گزار می باشیم .
