قنداق کردن از جمله تکنیک های سنتی نگهداری از نوزادان در روزها وهفته های نخستین تولد او در سال های قدیم بود.
گرچه به نظر می رسد که صرفا در بعضی فرهنگ های خاص به قنداق کردن اشاره شده باشد اما واقعیت این است که رد پای آن در تمام فرهنگ ها دیده می شود.حتی آثار باستانی از مجسمه های نوزادان قنداق شده در چند هزار سال پیش بدست آمده است که حاکی از آن است که این سنت پیشینه تاریخی دارد.
در سال های قبل بعضی از کشور ها من جمله ایران قنداق کردن را رد یا منع کرده بودند ولی بعدا به این نتیجه رسیدند که اگر قرار بود قنداق کردن ،این سنت قدیمی مشکلی برای بچه ها ایجاد کند قدیمی ها بعد از سال ها تجربه می فهمیدند که این کار خوب نیست و دیگران ادامه نمی دادند.
امروزه تمام وسایل بهداشتی نوزاد از جمله پوشک بچه کار را برای مادران راحت نموده در صورتی که در گذشته این امکانات وجود نداشت. نگارنده در این مبحث صرفا به قنداق کردن سنتی در شهر تاریخی نراق پرداخته است.
قنداق کردن به چه معناست؟
قنداق کردن به معنی هنر پیچاندن پارچه یا چیزی شبیه به آن به دور بدن نوزاد می باشد .قنداق باعث می شود نوزاد احساس امنیت بیشتری کند چون در فضایی شبیه رحم مادر قرار می گیرد.علاوه بر این قنداق از دست وپا زدن بی دلیل نوزاد جلوگیری کرده و از اینکه نوزاد به صورت خود آسیبی برساند،جلوگیری می کند.
قنداق کمک می کند نوزاد یک باره از خواب نپرد و مهمتر از همه وقتی نوزاد قنداق می شود در آغوش کشیدن او راحت می شود چرا که در روزهای اول تولد بدنی لَح٘م ( نرم یا شُل )به گویش نراقی دارد که بغل کردن آن تا اندازه ای مشکل است ولی قنداق کردن باعث می شود که کنترل بهتری روی نوزاد داشت و سر و بدن او را به راحتی کنترل کرد.
قنداق باعث می شود دست و پای نوزاد مداوم حرکت نکند و راحت بخوابد.به راحتی می توان اورا در آغوش کشید. در شرایط کنونی اگر به منزل همشهریان نراقی رفتید و نوزادی را در حال قنداق دیدید شک نکنید در آن منزل، مادر بزرگ حضور داشته و نوزاد را قنداق کرده است چراکه انجام این کار درتوان مادران امروزی نیست مگر اینکه مهارت های کامل را در این هنر کسب کرده باشند .
ساختار قنداق
قنداق های سنتی شهر نراق ۶ تیکه وهمه چهار گوش بودند که شامل:
1-بند قنداق۲-روقنداقی یا به گویش محلی"چاچَّب" ۳- زیرقنداقی۴- مشمع قنداق۵- دو عدد کُنَه(کهنه).
جنس پارچه های قنداق نخی یا پنبه ای بود و باعث گرم شدن بدن نوزاد می شد. چاچب قنداق معمولا به رنگ سفید از جنس چلوار بود و سایر کهنه ها جنس صخیم تری به رنگ های مختلف داشتند. بند قنداق را معمولا مردان یا زنان با نخ پنبه ای به رنگ های دلخواه به طول حدود۱/۵ متر وعرض ۳الی ۴ سانتی متر می بافتند.یا اینکه مادران یک تیکه پارچه سفید به طول حدود۱/۵ متر و عرض حدود ۱۵ سانتیمتر را چند لا می کردند تا به عرض حدود ۳ تا ۵ سانتیمتر در آید و سپس با سوزن نخ می دوختند و به این صورت بند قنداق درست می کردند.
نحوه بستن قنداق
ابتدا چاچب قنداق را که ۴ گوش بود و ابعادی حدود یک متر یا بیشتر داشت به صورت سه گوش دولایه روی زمین پهن می گردند.بعد زیر قنداقی را به همان صورت کمی پایین تر از لبه تا شده پارچه اول می انداختند.
سوم مشمع و در پایان دو کهنه دیگر را به روش فوق پهن می کردند.سپس نوزاد را طوری وسط قنداق می خواباندند که شانه های نوزاد روی لبه بالایی و تا شده قنداق قرار بگیرد یا به عبارتی سر و گردن نوزاد بالاتر از لبه قنداق باشد.
سپس داخل پارچه ها را به دور پای نوزاد می پیچیدند به طوری که پاهای نوزاد صاف باشد و به هم نچسبد.سپس مشمع و زیر قنداقی را می بستند . تا این مرحله هنوز دست های نوزاد باز است . سپس لباس های نوزاد را مرتب می کردند تا از پشت تا خوردگی ایجاد نگردد.
در ادامه بازوی چب نوزاد را کنار بدنش قرار داده و گوشه چاچب را در همان سمت روی بدنش کشیده و با عبور از روی بازوی راست در قسمت پشت قرار می دهیم. سپس همین کار را با بازوی راست انجام می دهیم و در نهایت انتهای پارچه یعنی جایی که به پاهایش نزدیک است را تا کرده و به آرامی روی پاها بگذارید.
در مرحله آخر بند قنداق را از وسط روی سینه نوزاد قرار داده و به آهستگی به دو دور قنداق پیچیده به طوری که بند قنداق ابتدا از روی سینه و پشت پاها به صورت ضربدری در آید و در نهایت بند را جلوی پاها آورده و در قسمت تا شده قنداق یک گره نیمه محکم و یک گره پاپیونی می زدند.در صورتی که این کار به نحو اصولی انجام می شد هیچ خطری برای نوزاد نداشت.
بچه هایی که در قدیم قنداق می شدند کمتر به ورم روده مبتلا می شدند زیرا بند قنداق از طرف سینه شروع می شد و سپس دور شکم و پاها بسته می شد.سعی می شد به صورت درست بسته شود تا مشکلات تنفسی و فشار های مختلف روی لگن و پاهای نوزاد ایجاد نشود.
قنداق خیلی سفت یا شل نباید باشد. در صورت شل بودن وهنگام جابجایی نوزاد قنداق باز می شود و به راحتی نمی شود او را بغل کرد.در عین حال احساس امنیت نمی کند چون نوزاد احساس می کند دست و پایش رها شده است.
قنداق کردن در فصل سرد یکی از بهترین پوشش برای نوزادان بود که اثر خوبی در هضم، رفع نفخ و دل درد داشت.
تا چه زمانی نوزاد را باید قنداق کرد؟
به محض اینکه نوزاد کنترل سر و دست و پاها را یاد گرفت دیگر نباید او را قنداق کرد.چون نیاز به فضای بیشتری دارد.در عین حال حرکت دادن دست ها و پاهایش باعث به هم خوردن قنداق وگیر افتادن او در آن می شود.
حد اقل زمان برای نوزاد ۲ الی ۳ ماه با توجه به رشد او است.در سه ماهگی دستان نوزاد را در موقع قنداق کردن در حالی که خم کرده و پنجه ها نزدیک به چانه است زیر قنداق می گذاشتند .این روش باعث می شد نوزاد به محض شنیدن صدا از خواب نپرد و خوابش به هم نریزد.
در ماه پایانی قنداق کردن دست های بچه را در بیرون از قنداق آزاد می گذاشتند چون در این ماه دیگر نوزاد کنترل سر، دست ها و پاها را یاد گرفته و با این حرکات وانمود می کند که دیگر نیاز به قنداق ندارد و در کل به شما می گوید که بزرگ شده است،دیگر نوزاد نیست و باید او را کودک حساب کنید .
سرمه کشیدن نوزاد، سُنتی دیگر از مادران نراقی
معمولا در زمان قدیم نوزادانی که در نراق متولد می شدند به چشمان آنها سرمه می کشیدند تا باعث تقویت چشم،ابرو و مژه نوزاد گردد و معتقد بودند که سرمه کشیدن باید در هوای صاف انجام گیرد و ابری نباشد تا چشم نوزاد صاف و روشن گردد.
مادرهای تازه زا این سرمه ها را خودشان طبیعی درست می کردند و از سرمه های متفرقه استفاده نمی نمودند.برای تهیه سرمه از مغز بادام یا فندق استفاده می کردند به این صورت که مغز بادام یا فندق را به یک میل شبیه میل بافتنی می کشیدندو آن را روی آتش می گرفتند تا مشتعل شود. در پایان یک بشقاب فلزی را روی دو پایه کوچک قرار می دادند و مقداری ناچیز آب داخل بشقاب می ریختند و سپس میل حاوی مغز گردو یا فندق را در حالت مشتعل زیر بشقاب می گرفتند. دود های حاصل از سوختن مغز به ته بشقاب می چسبید ودر پایان این دوده ها را به عنوان سرمه از ته بشقاب جدا می کردند و داخل سرمه دان می ریختند و به چشم نوزادان می مالیدند. مشهور بود که انجام این کار باعث تقویت چشم و پر پشت شدن مژه و ابرو می گردید.
معمولا از قدیم تا کنون در نراق رسم بوده که همراه بچه چند مُهره مختلف مانند مُرَه چشم، مازو ، مُهره مَندُق و ... را به نخ می کردند و با سنجاق قفلی به جلو وپ شت لباس بچه آویزان می کردند.آنها بر این باور بودند که با انجام این کار به نوزاد نظر نمی زنند.این سنت قدیمی هنوز هم در شهر نراق رایج است .
سایت سلحشوران شهر نراق از محقق ، نویسنده و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ شهر نراق و منطقه جناب حاج مرتضی علی آقایی نراقی از بابت تهیه این مقاله شایسته سپاس گزار می باشد .
