کُرسی یکی از لوازم سنتی و قدیمی در کشور جایگاهی خاطره انگیز و نوستالژیک دارد و از نظر فرهنگ مردم شناسی می توان آن را نمادی از همبستگی و اتحاد اعضای خانواده و فامیل دانست.
در زمان های قدیم که وسایل گرمایشی مانند چراغ و بخاری و...مانند امروز وجود نداشت مردم برای گرم کردن خانه هایشان در شب های سرد زمستان از کرسی استفاده می کردند .برای این کار یک منقل آتش با زغال درست کرده و زیر کرسی می گذاشتند و لحافی روی آن می کشیدند و از حرارت دلچسب و کم نظیر آن لذت می بردند.
♦️ساختار کرسی
۱-کرسی : کرسی شامل یک چهار پایه چوبی که ابعاد آن نسبت به جمعیت و وسع خانواده از ۱ متر شروع شده و در بعضی مواقع به ۴ متر در منزل اعیان نشین هم می رسید و معمولا مربع شکل و ارتفاع آن هم حدود نیم متر یا بیشتر است.
در قسمت پایین پایه های کرسی چوب هایی به هم کلاف شدند که وسط این چوبها به شکل یک مربع است و دقیقا روی چاله کرسی قرار می گیرد . به این چوبها به گویش محلی "مَعجَرِ کرسی" می گفتند. معجر کرسی باعث می شد که هنگام نشستن یا خوابیدن زیر لحاف کرسی ،پاها روی آن قرار بگیرد و در چاله کرسی یا منقل نیفتد. به هر یک از چهار ضلع کرسی پِلّه کرسی گفته می شد.
۲-چالهِ کرسی: در بیشتر منازل که کف اتاق زیر پُر بود چاله مخصوصی حفر می کردند و اطراف چاله را با گچ به اندازه ابعاد کرسی به صورت چهار گوش در می آوردند به طوری که هنگام قرار گرفتن کرسی روی چاله ،معجر کرسی هم سطح زمین باشد.
۳-لحاف کرسی:لحاف کرسی هم مانند لحاف های معمولی و پنبه ای ولی با ابعاد بزرگتر حدود ۳ تا ۴ متر بستگی به وسع کرسی بود که روی کرسی را کاملا می پوشاند به طوری که می توان از ۴ طرف آن به خوبی استفاده کرد.
در شهر نراق روی لحاف کرسی را یک چاچَب یا یک چادرشب قدکی ، جاجیم یا تِرمه می کشیدند ولی عمدتا چادرشب قدک رسم بود. روی چاچَب کرسی هم یک سفره چهار گوش از جنس پلاستیک گلدار می انداختند تا از رطوبت احتمالی که با گذاشتن چای ، خوراکی ها و تنقلات روی آن قرار می گرفت به لحاف جلوگیری کند.
دور کرسی را هم تشک های مخصوصی به اندازه ابعاد کرسی می انداختند به طوری که لبه آنها روی هم نیفتد و تشک کاملا آزاد باشد.
اطراف کرسی را هم بالش های لوله ای ، متکا و لحاف پیچ به عنوان پشتی قرار داده و به آن تکیه می دادند.در آن زمان پشتی های امروزی وجود نداشت و لحاف کرسی هم یکی از اجزاء جهیزیه عروس محسوب می شد.
♦️آداب نشستن دور کرسی
برای نشستن دور کرسی هم آدابی بود که باید رعایت می شد.معمولا بزرگان یا پدر خانواده در سمتی می نشستند که از ورودی اتاق فاصله بیشتری داشت و در گویش محلی به آن "جا بالا" می گفتند.معمولا کرسی ها یک سوم فضای بالای اتاق را اشغال می کردند و دو سوم باقی مانده خالی بود. قسمت پایین کرسی که به آن" جا پایین " می گفتند مخصوص نشستن بچه ها و کوچک ترها بود و به این آداب همه مقید بودند.
در قسمت راست کرسی از طرف ورودی اتاق،مخصوص مادر خانواده بود که همه وسایل پذیرایی مانند سماور،استکان نعلبکی،ظروف غذا و... را قبل از پذیرایی کنار خود آماده می کرد و دیزی غذا هم که در چاله کرسی بود. از همه مهمتر مادر خانه همیشه یک قلیان هم در کنار کرسی داشت و یک انبر هم در معجر کرسی گذاشته بود که در صورت لزوم یک گُلِ آتش(قطعه) را سَر قلیان بگذارد و لحظه ای را هم به قلیان کشیدن بگذراند .
♦️سوخت کرسی
برای سوخت کرسی در نراق معمولا از زغال یا آتش هیزم وهیمّه و چوب و چیله و فضولات گوسفندی(پِشکِل) استفاده می شد.
عمده مردم نراق که معمولا دامدار و کشاورز بودند مواد اولیه آتش کرسی را در هیمّه دان های خود داشتند و در موقع نیاز به آتش، این هیزم ها را در اجاق های مخصوص فرآوری می کردند و سپس آن را با یک خاک انداز فلزی دایره ای شکل و بدون لبه و کمی گود داخل چاله کرسی می ریختند و با کفگیر مخصوصی که در معجر کرسی قرار داشت روی آتش را یک لایه خاکستر می پوشاندند. در خانه های اعیان نشین و کسانی که توانایی مالی داشتند آتش زغال را در داخل منقل ترجیح می دادند.
تهیه آتش منقل زمان بَر بود و باید تمام زغالها را با بادبزن سرخ (برافروخته)می کردند تا خطر گاز گرفتگی آن به حداقل برسد و سپس منقل را در زیر کرسی می گذاشتند و یا از گلوله های زغال که از شستن خاکه زغال و فشرده کردن آن استفاده می کردند. از این گلوله زغالها در چاله کرسی هم استفاده می شد. برای استفاده از این گلوله های زغالی یک یا دو گلوله زغال در منقل یا چاله کرسی می گذاشتند و روی آنها مقداری خاکه آتش می ریختند .بدین صورت سوخت کرسی تا ۲۴ ساعت تامین بود و مجددا همین کار را تکرار می کردند. در کرسی های منقلی از چاله کرسی استفاده نکرده و یا به ندرت استفاده می شد.
از مزایای چاله کرسی نسبت به منقل این بود که در چاله کرسی امکان طبخ غذا مانند آبگوشت و تاس کباب و غیره وجود داشت .
در زیر کرسی چاله ای انسان با خیال راحت می خوابید چون آتش آن طبیعی بود ولی در کرسی های زغالی امکان گاز گرفتگی وجود داشت و باید احتیاط می شد. در چاله کرسی ، مادر خانواده شب کتری مِسی یا روحی را پُر از آب می کرد و داخل چاله می گذاشت و صبح اول وقت آب جوش را داخل سماور زغالی می ریخت و سریع صبحانه را آماده می کرد در صورتی که این کارها در کرسی های منقلی غیر ممکن بود.
♦️کرسی از دیدگاه علم پزشکی و طب سنتی
بیشتر پزشکان طب علمی و سنتی معتقد بودند که علاوه بر فواید و مزایایی که ذکر شد، برای بهبود عملکرد دستگاه های بدن و درمان بیماری هایی که متاثر از سردی و رطوبت بدن است ،بسیار سودمند است.
این پزشکان اعتقاد دارند در فصل سرما باید اعضای بدن مخصوصا اعضایی مانند کمر و پشت گرم نگه داشته شوند و کرسی به بهترین حالت،این کار را انجام می داده و تمام اعضای بدن از گرمای لازم برخوردار می شدند.همه این موارد باعث می شد تا یک زمستان مطبوع از راه برسد.
♦️آمیختگی فرهنگ یلدا و کرسی نشینی
در جشن های سنتی ایرانیان همچون شب یلدا و نوروز نقش بر جسته ای در جمع کردن اعضای خانواده به دور یکدیگر داشته است. و به عبارتی آمیختگی فرهنگ یلدا و کرسی نشینی از آیین های کهن شهر تاریخی نراق بود.
کرسی ها شب یلدا در شهر نراق خاطره انگیز ترین شبها بود و اصلا یلدا و کرسی هایش زبانزد هستند و بهانه خوبی بود برای جمع کردن اعضای خانواده در شب های بلند زمستان بود .
در نراق هنگامی که شب یلدا می رسید بوی شیرینی های خانگی، کدو و چغندر پخته انواع خوراکی های مخصوص و میوه های فصل ، فضای خانه و روی کرسی ها را پر می کرد. علاوه بر گرم شده فضای خانه زمینه دور هم جمع شدن اعضای یک خانواده و گرم شده بین آنها را فراهم می نمود. به همین دلیل کرسی ها در شب چله به پایگاه شعر خوانی، قصه گویی،شاهنامه خوانی،طاقدیس خوانی و فالگیری تبدیل و باعث گرمای تفکر و اندیشه اعضای خانواده و تنویر افکار آنها می شدند.
در این مراسم دور همی و دوستانه مادر خانواده روی کرسی را با یک مُجُمَعه بزرگ مسی پر از آجیل های سنتی مانند تخمه،جوزغند،گردو و بادام و میوه های فصل تزیین می کرد و حضار ضمن خواندن شعر و داستان گویی و... از میوه ها و تنقلات داخل سینی میل می کردند. خانواده هایی هم که نوعروس داشتند در این شب خانواده داماد را برای شام دعوت می کردند و بر صفا و صمیمیت و گرمی این شب خاطره انگیز افزوده می شد .این مراسم تا پاسی از شب ادامه داشت و برای عروس و داماد هم شب عاشقی محسوب می شد چون که در نراق قدیم در شب یلدا فقط عروس و داماد ساعتی را می توانستند با هم باشند و نسبت به هم ابراز عشق و علاقه نمایند و دیداری تازه کنند.در صورتی که در مراسم دیگر تا هنگام عقد این دو زوج از هم دور بودند و دیدار آنها محدود بود .
در پایان مراسم هدیه ای را که خانواده داماد برای عروس آورده بود به همان صورتی که در سینی یا مجمعه مخصوص قرار داده بودند در حضور حاضران روی کرسی می گذاشت و همه اهل خانه به عروس و داماد تبریک می گفتند.
در مراسم جشن نوروز هم این مراسم دورهَمی همراه با دید و بازدید همراه با تناول نمودن میوه و شیرینی که داخل یک مجمعه مسی بزرگ روی کرسی بود انجام می گرفت.این مراسم گاهی اوقات با خوردن برف و شیره به عنوان فالوده یا یخ در بهشت زمستانی همراه بود.برف های تمیز و تازه ای که پدر خانواده از مزرعه یا کوه با خود آورده بود.
کرسی نماد شب نشینی های زمستانی در شهر تاریخی نراق بود که خاطرات زیادی برای گفتن دارد که در این مقوله نمی گنجد.
به هرحال با آمدن انواع و اقسام چراغ،بخاری و شومینه وسایر وسایل گرم کننده به بازار، کرسی ها هم از رونق افتادند واین آیین کهن هم کم رنگ گردید و فرهنگ آن هم به دست فراموشی سپرده شد. هم اکنون در اکثر روستاهای کشور در زمستان های سرد از کرسی استفاده می کنند و از گرمای مطبوع و دلپذیر آن لذت می برند.
امروزه یکی از دلایل از رونق افتادن کرسی ها این است که هرچه به طرف زندگی ماشینی پیش رفتیم و از فضای زندگی سنتی دور شدیم،صفا و صمیمیتِ جمع شدن دور کرسی و بهره بردن از گرمای آن نیز کمرنگ و سردتر شد. به همین دلیل امروزه در حالی که وسایل گرمایشی متعددی در خانه ها برای گرم کردن وجود دارد که اعضای یک خانواده گاه هفته ها دور هم جمع نمی شوند.به این ترتیب این موضوع باعث می شود در جامعه ما روز به روز اخلاقیات کم و فاصله بین پدر و مادرها با فرزندانشان زیاد شود .
سایت سلحشوران شهر نراق از نویسنده ، محقق و پژوهشگر تاریخ و فرهنگ شهر تاریخی نراق استاد مرتضی علی آقایی نراقی از بابت تهیه این نوشته سپاس گزار می باشد .
